Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl
W ostatnich latach w Polsce coraz więcej pisze się o zwierzętach w kontekście etycznych aspektów ludzko-zwierzęcych relacji i na temat umysłów zwierząt – ich zdolności do myślenia, przeżywania emocji i cierpienia. To dobrze. Mam w domu numer antropologicznych Kontekstów poświęcony zwierzętom - „Żywoty zwierząt” z 2009 roku (okładka z małpą) czy numer katolickiego Znaku z 2013 roku, gdzie tematem przewodnim były zwierzęta – „Prawo do zabijania” (okładka z prosięciem trzymanym na rękach w opiekuńczym geście). Z pewnością coraz więcej (choć wciąż bardzo mało) jest oznak analizowania dotychczas nienaruszalnej (świeckiej czy religijnej) hierarchii ziemskich bytów, na której szczycie bezwzględne rządy sprawuje człowiek, jednak jeszcze rzadziej przekłada się to na postulaty szacunku wobec zwierząt. Dotyczy to szczególnie tych zwierząt, których eksploatację uczymy się traktować jak oczywistą i przezroczystą od dziecka. Dostęp do jajek, mleka, mięsa, skóry i wełny traktujemy prawie jak podstawowe prawa człowieka mocno protestując, gdy ktoś postuluje choćby ograniczenie mięsa.
Choć nie żyjemy już w paradygmacie zwierzęcia – maszyny (no prawie), to jednak wymyśliliśmy inny paradygmat, który pozwala nam łączyć dobre samopoczucie (etyczne) z podążaniem za dokonaniami nauki (tak, wiem, że niektóre zwierzęta czują ból) i z nieprzerwaną eksploatacją zwierząt (stała podaż jaj, nabiału i mięsa). Tym wygodnym paradygmatem jest podejście dobrostanowe. Angielski filozof Jeremy Bentham z jednej strony wyszedł przed szereg w XVIII wieku postulując, że cierpienie liczy się niezależnie od gatunku, z drugiej zaś wrócił do szeregu nie postulując zaprzestania zabijania zwierząt dla jedzenia. Mówił tylko, że zwierzętom należy oszczędzić niepotrzebnego cierpienia. Jeśli jednak nie podważa się całej machiny eksploatacji, to „niepotrzebne cierpienie” jest tylko tym, co można pominąć bez zatrzymywania wdrożonych już ścieżek wykorzystywania i zabijania zwierząt. Na tym właśnie polega podejście dobrostanowe, które nie podważa eksploatacji zwierząt, lecz tylko ją reguluje. Zamiarem regulacji jest eliminacja „niepotrzebnego cierpienia”.
Tak więc biorąc do ręki kolejną pozycję na temat zwierząt, przyglądam się jej właśnie pod tym kątem – na ile obecne i pochwalane jest w niej podejście dobrostanowe (nic nowego) i na ile i w jakim kierunku wychodzi się poza ten paradygmat, choć oczywiście patrzę też na inne kwestie.
Moją małą recenzję tego numeru podzieliłam na aspekty w moim odczuciu pozytywne, ciekawe, czy negatywne. Omówiłam też parę rzeczy, które są przedstawione błędnie oraz takie, których mi brakuje. Niektóre tematy znajdują się w dwóch przeciwstawnych kategoriach, bo jak to w życiu – wielowymiarowość i złożoność jak najbardziej się zdarza.
Co pozytywnego?
Po pierwsze, z zadowoleniem przyjmuję fakt, że postępowy polski tygodnik katolicki poświęcił wydanie specjalne zwierzętom. To ważny sygnał dla czytelników i czytelniczek pisma. Czasopism traktujących zwierzęta jako hobby nie brakuje. To wydanie specjalne nie wpisuje się w ten trend. Zamiast tego porusza filozoficzne i etyczne aspekty relacji ludzko-zwierzęcych.
Po drugie, w różnych artykułach tego numeru, dyskutowana jest pozycja człowieka na Ziemi, wśród zwierząt. Jest to jak na tygodnik katolicki przystało namysł teologiczny (człowiek i reszta Stworzenia, apel księdza Stanisława Musiała o nową, szanującą zwierzęta teologię XXI wieku), ale też bardziej ogólnie filozoficzny (jesteśmy i ludźmi i zwierzętami – przekonuje profesor prawa i filozof Bartosz Brożek), z mocną wkładką ewolucjonistyczną (ciekawy wywiad z Fransem de Waalem) i literacką (Olga Tokarczuk).
Po trzecie, dobrze, że znalazło się miejsce dla przynajmniej jednego artykułu dotyczącego weganizmu („Barykada z warzyw” Macieja Jakubowiaka), a także dla wyrazistego, popularnego dziennikarza i katolika Szymona Hołowni, który dosadnie krytykuje wiele negatywnych aspektów polskiego katolicyzmu, a temat zwierząt interesuje go do tego stopnia, że napisał o nich książkę (przyznam, że jeszcze nie czytałam).
Po czwarte, cieszę się, że miałam okazję przeczytać pełne szacunku i uważności dla zwierząt teksty księdza Stanisława Musiała – o jego znajomości z kotką Kasjopeją, dzięki której zawaliła się mu „piramidalna konstrukcja świata” z człowiekiem na wierzchołku i smutna konstatacja o miejscu zwierząt w ludzkim świecie „Także zwierzęta będą nas sądzić”.
Co ciekawego?
Nie wątpię, że z poznawczego punktu widzenia, spośród artykułów i wywiadów a także polecanych przez Adama Pluszkę (a dostępnych na polskim rynku) książek, każdy znajdzie coś ciekawego dla siebie.
Mnie bardzo zaciekawiła propozycja bycia uważnym towarzyszem konia (niejako odwrócenie ról tradycyjnie przypisanych w jeździectwie) autorstwa Doroty Kozińskiej. Równocześnie dodam, że nie jestem zwolenniczką jeździectwa w żadnej postaci.
Podobał mi się też artykuł o orientacji w przestrzeni, która jest związana z tworzeniem map w głowie „Myślę, więc wiem, gdzie jestem”. Warto przeczytać artykuł o używaniu narzędzi przez zwierzęta „Narzędzia, spółka zoo”, a także wywiad z filozofem i nurkiem Peterem Godfreyem-Smithem o świadomości i inteligencji poza światem kręgowców „Obca inteligencja” (artykuł poświęcony ośmiornicom).
Co negatywnego?
Negatywne są rzeczy, których w zasadzie się spodziewałam. Problem eksploatacji zwierząt jest chyba największym dylematem, z jakim mamy do czynienia współcześnie, a został potraktowany niewspółmiernie do swojej wagi. Poświęcono mu tylko cztery z blisko pięćdziesięciu artykułów numeru. Część tę nazwano „Dylematem mięsożercy”, czym w arbitralny sposób ograniczono zakres tej eksploatacji, a przecież w równie bezwzględny, często brutalny i zawsze zakończony zabijaniem sposób traktuje się zwierzęta hodowane dla mleka i jaj. Jedynie artykuł Macieja Jakubowiaka traktuje o weganizmie.
Ponadto, zarówno w tej części jak i w całym numerze dominuje jednak paradygmat dobrostanowy, w którym prawo człowieka do zabijania zwierząt pozostaje niezakwestionowane; omawia się więc tylko sposoby ograniczania cierpienia. Ten paradygmat wyznacza ramy myślenia, sposób i treść zadawanych pytań i obszar, w jakim szukamy odpowiedzi. W tym paradygmacie role są rozdane: człowiek jest czasem hodowcą a przede wszystkim konsumentem zwierząt, zwierzęta zaś czującym ale jednak żywcem rzeźnym. Pytamy tylko o to jak eksploatować zwierzęta – jak zmieniać prawo, jakie poprawiać warunki chowu, jakie formy hodowli są najlepsze, jak ma funkcjonować rzeźnia, ile mięsa jeść, ile powinno kosztować mięso, nabiał, jaja.
Poza horyzontem naszych rozmyślań pozostaje kluczowa kwestia, udowodniona przez medycynę i dietetyków, co do której istnieje konsensus: że odpowiednio zaplanowana dieta roślinna jest odpowiednia na każdym etapie życia. Poza horyzontem pozostaje więc wniosek, że istnieją warunki, w których eksploatacja zwierząt nie jest konieczna i nie musimy stale pytać i głowić się nad tym JAK eksploatować zwierzęta, bo najpierw powinniśmy zawsze pytać CZY to jest konieczne. Paradygmat dobrostanowy pozwala trzymać się z daleka od pytania „CZY” i pochyla się, często bardzo drobiazgowo, nad pytaniem JAK. Ze zdumieniem przeczytałam właśnie w części „Dylemat mięsożercy” wywiad z Andrzejem Kruszewiczem, który nie zawracając sobie głowy pytaniem CZY, oskarża ludzi jedzących mięso z marketu o hipokryzję (zamiatanie sprawy pod dywan), wegan o potrzebę czucia się lepszymi (choć przyznaje, że wegetarianizm to jedyna szansa dla planety) i chyba najbardziej szacunkiem darzy myśliwych, którzy zabijają sami dla pozyskania mięsa (a czy hipokryzją nie jest „zapomnieć” dodać, że mięso nie jest potrzebne do życia?).
Niepokojąca i moim zdaniem potencjalnie szkodliwa kwestia to wypowiedź na temat przeżywania bólu przez zwierzęta w wywiadzie z Zenonem Kruczyńskim – jakoby zwierzęta były w bólu rozluźnione i doznawały ulgi w bólu dzięki wyciu. Szczerze mówiąc nie wyobrażam sobie rozluźnionego w bólu psa, któremu ktoś stanął na łapie. A wycie, krzyk jest przede wszystkim reakcją na ból, któremu należałoby zaradzić, szczególnie jeśli jesteśmy opiekunami zwierzęcia.
Co się nie zgadza?
Jest parę większych i parę drobnych kwestii. W artykule „Pierwsi spośród równych” Tomasz Targański przypisuje pierwszeństwo (chronologiczne) „destrukcji dominujących w świecie zachodnim schematów mówienia i myślenia o zwierzętach” filozofowi Peterowi Singerowi mówiąc o napisanej przez Singera w 1975 roku książce „Wyzwolenie zwierząt”. Dodaje też, że książka ta „stała się pierwszym ważnym głosem w walce o prawa zwierząt”. Myślę, że nikt nie ujmuje Singerowi jego roli w dekonstrukcji szowinizmu gatunkowego, rozwoju ruchu wegetariańskiego czy w działaniach na rzecz polepszenia tzw dobrostanu zwierząt hodowanych w przemyśle spożywczym.
Niemniej, Singer na pewno nie był pierwszym głosem. Choćby bezpośrednio przed nim był Richard Ryder, który wprowadził termin „speciesism” czyli szowinizm gatunkowy (Singer ten temat rozwinął i spopularyzował w „Wyzwoleniu zwierząt”). Należy też dodać, że Singer, jako utylitarysta, nie popiera praw zwierząt, a z biegiem lat postulat politycznego bojkotu mięsa coraz częściej występuje u niego w towarzystwie z nieprzemysłowymi formami chowu i hodowli zwierząt. Tomasz Targański błędnie stwierdza, że mniej radykalnym od Singera nurtem jest abolicjonizm. Jest dokładnie odwrotnie, bo to abolicjonizm postuluje zaprzestanie eksploatacji (i każdego wykorzystywania) zwierząt.
W artykule „Dylemat mięsożercy” Michał Olszewski poddaje pod wątpliwość możliwość żywienia dzieci dietą bezmięsną. Nie mogę przejść obok tego bez komentarza. Największa na świecie organizacja dietetyków amerykańska Academy of Nutrition and Dietetics od ponad 20 lat co parę lat wydaje stanowisko na temat diet wegetariańskich, w tym diet wegańskich, czyli bez mięsa, nabiału i jajek. I jest to stanowisko pozytywne, potwierdzające, że nie tylko dieta bezmięsna, ale i całkowicie roślinna dieta, pod warunkiem dobrego ułożenia, jest odpowiednia na każdym etapie życia, zatem także u dzieci. Stanowisko to jest przedstawiane na podstawie analizy dostępnych badań, a tych jest coraz więcej. Zrozumiałabym zatem, gdyby Michał Olszewski skupił się na pytaniu o to jak wygląda odpowiednia dieta roślinna, skąd rodzice mają czerpać taką wiedzę, czy istnieje w Polsce sensowny dostęp do dietetyków, którzy się na tym znają i potrafią dobrze doradzić. To są jak najbardziej zasadne pytania i wątpliwości. Wątpliwości co do diety bezmięsnej nie ma.
Dwie drobniejsze kwestie: myślę, że przeciwstawianie (smakowe) kiełbasy wieprzowej kiełbasie z tofu jest trochę, jakby to powiedzieć, nie na czasie (ten sam artykuł Michała Olszewskiego). Chciałabym, żebyśmy przynajmniej dawali nieznającym tematu czytelnikom do zrozumienia, że obecnie, także w Polsce, kiełbasy roślinne raczej nie są robione z tofu (de facto często z pszenicy) i podejrzewam, że przynajmniej część z nich jest smakowo nie do odróżnienia od kiełbasy z mięsa. Druga drobna sprawa dotyczy weganizmu w artykule Macieja Jakubowiaka. Sądzę, że trochę się zapędził pakując do definicji weganizmu picie wody z kranu. To tak na marginesie.
Czego mi brakuje?
Brakuje mi oczywiście zmiany paradygmatu, kwestionowania podejścia dobrostanowego, w którym do bólu analizuje się jak eksploatować zwierzęta, pomijając pytanie: czy robienie tego jest akceptowalne wtedy, gdy możemy tego nie robić. Innymi słowy, brakuje mi mówienia o prawach zwierząt, choć, tak jak wspominałam, zwiastuny tego podejścia się pojawiają, choćby w słowach księdza Musiała. Oby było tego coraz więcej, również w kontekście myśli chrześcijańskiej.
Czytaj więcej:
- Wydanie specjalne "Zwierzenia zwierząt" Tygodnika Powszechnego, lipiec 2019 [link]
- Stanowisko Academy of Nutrition and Dietetics nt diet wegetariańskich, w tym diety wegańskiej po angielsku [link]
- O abolicjonistycznym podejściu do praw zwierząt [link]
- O prawach zwierząt wg Toma Regana [link]
- Stereotypy o weganizmie [link, link]
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz