poniedziałek, 31 grudnia 2018

Pozwolisz, że zamówię cheeseburgera? I inne pytania (zadawane weganom)

Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl

Jakiś czas temu napisałam tekst o tym, dlaczego weganizm jest czasem kojarzony z religią. To był wpis z serii o stereotypach na temat weganizmu. Napisałam, że utożsamianie weganizmu z religią bierze się z bardzo powierzchownej analogii: skoro większość znanych Polakom ograniczeń w diecie jest związanych z religią katolicką, (czasem z judaizmem i islamem), to weganizm, kojarzony głównie z ograniczeniami w diecie, też musi być jakąś religią. 

W inny, interesujący sposób, wytłumaczyła to prawniczka i weganka Sherry F. Colb, autorka książki „Mind if I Order the Cheeseburger”, pisząc w odniesieniu do tytułowego pytania: 

Etyczny weganin ma rzeczywiście coś wspólnego z wyznawcami jakiejś wiary: silne przekonanie, że pewne działania, które ludzie mogą legalnie realizować, są mimo to szkodliwe i najlepiej byłoby ich unikać. Dla weganina, podobnie jak dla osoby religijnej, różne podejścia do konsumpcji produktów odzwierzęcych nie są równoważne: jedno z tych podejść (weganizm) jest najlepsze, a pozostałe (różne wersje nieweganizmu) nie są wystarczające. Między innymi dlatego właśnie etycznemu weganinowi niezręcznie jest konfrontować się z pytaniem „Będzie Ci przeszkadzać, jeśli zamówię cheeseburgera (lub omlet lub kanapkę z kurczakiem)?” Uczciwa odpowiedź dla wielu wegan może brzmieć „Tak, będzie mi to przeszkadzać.” Etyczni weganie, podobnie jak członkowie jakiejkolwiek grupy, których łączą etyczne przekonania, w odniesieniu do pewnych pytań odrzucają pogląd, że kwestionowane zachowanie, tutaj: konsumpcja produktów odzwierzęcych, „nie jest właściwa dla nas, ale dla was jak najbardziej” tak jak kariera stomatologa lub siedmiogodzinny sen może nie jest dobrym wyborem dla jednych, ale dla innych ludzi i owszem.* 



Faktycznie, jeśli ktoś ocenia jako etycznie negatywną powszechnie akceptowaną i stosowaną praktykę, to stawia się poza domyślnym etycznym konsensusem większości i może przez tę większość zostać zidentyfikowany jako wyznawca jakiejś religii, lub gorzej, z członek sekty. Choć Colb jest Amerykanką i pochodzi z religijnej żydowskiej rodziny, to jej obserwacja pasuje także do polskich realiów. Myślę, że są dla tego pasowania dwa powody. 

Po pierwsze, w kraju tak jednorodnym religijnie jak Polska, gdzie ponad 90 procent osób pozostaje w bliższej lub dalszej, ale praktycznie nigdy nie zerwanej, zażyłości z Kościołem Katolickim, stawiam tezę, że tej większości przekonania na temat co jest moralnie dobre a co złe kojarzą się z wiarą/religią/kościołem. Jest tak między innymi dlatego, że to Kościół najwięcej o tym mówi, a poza nim ludzie trafiają w tym temacie na pustkę. Faktycznie brakuje systematycznej, powszechnie dostępnej alternatywy, by o dobru i złu rozmawiać w oderwaniu od religii. Wystarczy spojrzeć na kulawą historię nauczania etyki w szkołach i porównać ją z intensywną katechezą. W takich warunkach przekonanie, że np. ateiści nie mają kręgosłupa moralnego może padać na podatny grunt. Dobrze przyjmie się też przekonanie, że ktoś mówiący o etyce inaczej niż Kościół Katolicki zapewne jest wyznawcą jakiejś religii. 

Po drugie, nie wiem dokładnie jak ma się katolicyzm w innych krajach, ale w Polsce większość katolików (znowu moja obserwacja) zarazem uznaje się za członków Kościoła i nie stosuje się do wielu zasad jego nauki. Oficjalnie wierni nie sprzeciwiają się na przykład zakazowi stosunku przerywanego i używania środków antykoncepcyjnych czy zakazowi seksu przedmałżeńskiego. W praktyce, nic nie świadczy o tym, by się do tych zakazów powszechnie stosowali. Istnieje więc spory rozziew pomiędzy zgodnym kiwaniem głowami podczas kazania księdza, a niezgodnym z nim faktycznym podejściem do seksu i zapobiegania ciąży. To oczywiście nie jedyny przykład hipokryzji, ale taki, który dotyczy większości wiernych w znacznym okresie ich życia. To (nomen omen) rodzi pewną kulturę etycznego bycia i życia, kulturę nonszalancji, patrzenia z góry na tych, którzy naprawdę wierzą w jakieś zasady i starają się ich przestrzegać, którzy charakteryzują się żarliwością i starannością. Być może stąd protekcjonalny stosunek wielu polskich katolików do Świadków Jehowy i przekonanie, że jasne sprecyzowanie etycznych zasad i poważne ich traktowanie wiązać się musi z jakąś inną niż katolicyzm religią. Stąd nietrudno o potraktowanie weganizmu jako jakiejś religii, która rządzi się swoimi prawami. Protekcjonalny stosunek nie zachęca do próby zrozumienia, raczej dystansuje. Etykieta religii lub sekty przykleja się do weganizmu tym łatwiej. 

Choć Sherry Colb rozumie, skąd wzięło się skojarzenie weganizmu z religią, autorka myśli tej nie przyklaskuje. Podobnie jak w przypadku pozostałych pytań, które analizuje w swojej książce, Colb przedstawia nam jasną, zrozumiałą i przemyślaną odpowiedź. Czym różnią się religie od weganizmu? Dlaczego weganin krytykujący niewegan za jedzenie produktów odzwierzęcych jest jednak w innej pozycji niż katolik krytykujący muzułmanów za nieprzyjmowanie komunii? Oddam głos autorce:

Pomimo opisanego podobieństwa między etycznymi weganami a praktykującymi członkami grup religijnych, różnica między weganami a nieweganami pod pewnym względem jest zupełnie inna niż różnica między członkami różnych związków wyznaniowych. Kiedy jakaś religia jako jedyna zabrania określonej praktyki, wyznawcy tej religii nie mają wspólnej płaszczyzny z wyznawcami innej religii, aby odnieść się do tej praktyki. Wyobraźmy sobie katolika, który mówi do muzułmanina „Powinieneś przyjąć komunię, bo w ten sposób możesz okazać szacunek wobec Jezusa, Syna Bożego, który przyjął ciało, aby zbawić świat od grzechu.” 
Choć islam uznaje Jezusa za proroka, to nie przyjmuje chrześcijańskiego przekonania, że Jezus był Synem Boga. Zatem muzułmanie nie odczuwają potrzeby, by poprzez komunię okazywać szacunek boskiemu pochodzeniu Jezusa. Gdyby więc katolik nalegał, by muzułmanin przyjął komunię, mógłby wydać się nietolerancyjny, bo oznaczałoby to, że narzuca innej osobie stricte katolickie przekonania na temat rzeczywistości, a co za tym idzie, na temat moralności.
W przeciwieństwie do tego, etyczni weganie posiadają podstawowe przekonania na temat rzeczywistości, które są zasadniczo zbieżne z przekonaniami znajomych niewegan. Weganie i większość niewegan dzielą wiele przekonań, w tym, co najistotniejsze, że niepotrzebne zadawanie zwierzętom cierpienia i śmierci jest czymś, czego nie powinniśmy robić. (…) 
Ponieważ weganie i nieweganie dzielą te podstawowe wartości, które są fundamentem weganizmu, wydaje się rozsądne, że weganie zachęcają przyjaciół, którzy nie są weganami, żeby dali szansę weganizmowi. Wegańska perspektywa polega na tym, że wartości, które już - jako ludzkie społeczeństwo - uznajemy wskazują na weganizm jako bardziej pokojowy i moralnie spójny sposób życia. Weganie dostrzegają, że instytucje stojące za produkcją i konsumpcją jedzenia i odzieży aktywnie ukrywają prawdę dotyczącą tego, co dzieje się ze zwierzętami, których używamy, właśnie dlatego, że ta prawda byłaby głęboko raniąca dla tak wielu konsumentów, zarówno wegan jak i niewegan.*


Trudno mi dodać coś od siebie. Myślę, że Sherry Colb ujęła to doskonale. Jak zresztą wiele innych tematów tej książki. Autorka nie tylko uważnie, dokładnie i inteligentnie odpowiada na często zadawane weganom pytania (w tym nieśmiertelne pytanie o to, czy rośliny czują ból; i uwaga – spoiler – Colb zgodnie ze współczesną wiedzą potwierdza, że nie czują), ale także z empatią, cierpliwością i bez cienia złośliwości (za co ją podziwiam) szuka źródeł tych pytań.

Jestem weganką od 2005 roku i wiele już zdążyłam od tamtego czasu przeczytać i obejrzeć, a mimo to czytałam książkę Colb z wielkim zainteresowaniem i podziwem dla starannej, eleganckiej, empatycznej i – co także ważne – oryginalnej analizy. Jak podkreśla sama autorka, książka jest zarówno dla osób zadających te pytania i zainteresowanych weganizmem jak i dla tych, którzy do tej pory nie byli usatysfakcjonowani swoimi odpowiedziami.

* Fragmenty książki "Mind if I Order the Cheeseburger" - w moim tłumaczeniu
________________________________________ 

Czytaj i oglądaj dalej:
  • Sherry F. Colb "Mind if I Order the Cheeseburger" (link do ebooka)
  • Prezentacja Sherry F. Colb i Michaela Dorfa nt tej książki 56 min - video (link)
  • Mój tekst "To kolejna religia! - stereotypy o weganizmie" (link)




niedziela, 2 grudnia 2018

Dlaczego wegetarianie mogą dostać rybę na obiad i nie powinni się temu dziwić

Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl

Wegetarianie pytani, dlaczego nie jedzą mięsa odpowiadają najczęściej, że mięso jest niezdrowe, albo że nie chcą krzywdzić zwierząt. Czasem podają obie przyczyny łącznie. 

Nie zadają sobie przy tym trudu, by uściślić, co w ich mniemaniu znaczy „mięso”. Z tego powodu ściągają na swoją głowę same, głównie rybne, kłopoty, a kiedy te się pojawią, wegetarianie utyskują na głupotę i/lub ignorancję kelnerów, kucharzy i właścicieli restauracji. Czy słusznie?



Kiedy wegetarianie mówią, że nie jedzą mięsa, „w praniu” okazuje się, że nie jedzą ciał zwierząt. Nie jedzą zatem ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb, owadów i wszelkich innych organizmów, które zaliczają się do Królestwa zwierząt.

W zderzeniu z tradycją kulinarną Polski i wielu innych krajów, stwierdzenie, że nie je się mięsa, nie wystarczy, żeby na talerzu nie wylądowały przyrządzone fragmenty zwierząt. Przyczyna jest prosta: w języku kulinarnym „mięso” oznacza tylko ciała lub części ciała ssaków i ptaków. Nie trzeba być szczególnie bystrym, żeby się w tym zorientować. Wystarczy przeczytać spisy treści paru tradycyjnych książek kucharskich i przekartkować przepisy. 

Na wcale nie tak wąskim marginesie naszych rozważań zauważyć należy, że zdarzają się także hardkorowi zwolennicy mięsa, którzy za mięso uważać będą tylko ciała ssaków. W takiej sytuacji wegetarianin może spodziewać się nie tylko ryby, ale i kurczaka. Są też i tacy kucharze, czy gotujący członkowie rodziny, którzy za mięso uznają dopiero konkretny jego kawałek w postaci kotleta czy sznycla. Kostka rosołowa, na której ugotowali zupę lub skwarki, którymi okrasili pierogi, nie będą im się kojarzyły z mięsem i  zostaną zaproponowane wegetarianinowi z czystym sumieniem i bez złośliwości.

Jeśli niewegetarianie nie są wystarczająco bystrzy, by załapać o co chodzi w wegetarianizmie, to niestety tym bardziej ten sam zarzut można sformułować pod adresem wegetarian, którzy - nie wiedzieć czemu - dziwią się sposobowi myślenia powielanemu przez lata tradycji i tysiące tradycyjnych książek kucharskich i miliony ludzi wokół nich. Może zamiast przewracania oczami na kolejną propozycję ryby, mogliby przestać mówić, że nie jedzą mięsa, tylko unikając łatwego nieporozumienia, wyjaśnić innymi słowami co jedzą, a czego nie jedzą. 

Swoją drogą, jeśli twierdzą, że nie chcą krzywdzić zwierząt, to zamiast stronić od samych ciał zwierząt, mogliby przyjrzeć się produkcji mleka i jajek. Wtedy wyjaśnienie w restauracji mogłoby być jeszcze łatwiejsze (choć nie zawsze) i brzmiałoby: jem same rośliny.



poniedziałek, 12 listopada 2018

Nie tresuj, nie zjadaj. Feminizm a prawa zwierząt.

Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl

Niedawno, w ferworze politycznej dyskusji wokół toczących się wyborów samorządowych, lewicowy polityk Robert Biedroń oskarżył media (słowa krytyki złożył na ręce Dominiki Wielowieyskiej w radiu TOK FM), mówiąc: 
„Tresowaliście Barbarę Nowacką przez kilka miesięcy, żeby dołączyła do Koalicji Obywatelskiej”. 
Biedroń mówiąc o relacjach międzyludzkich użył czasownika stosowanego do określania czynności wykonywanej przez ludzi wobec zwierząt (ocenę samej tresury zwierząt zachowam na później). Dał tym samym przykład werbalnej dehumanizacji człowieka, na dodatek kobiety. Dehumanizacja, nawet jeśli tylko werbalna, to jedna z gorszych i wcale nie rzadkich praktyk dyskryminacji ludzi. Na odpowiedź lewicowej i feministycznej polityczki nie czekał długo. Wypowiedź Nowackiej przytoczę w kontekście: 
Anna Dryjańska: Jak pani ocenia wypowiedź Roberta Biedronia? Stwierdził, że media panią "wytresowały" tak, że w końcu przystąpiła pani razem z Inicjatywą Polską do Koalicji Obywatelskiej.
Barbara Nowacka: To smutne. Nie, żeby te słowa były specjalnie zaskakujące, bo świat polityki bombarduje kobiety seksizmem. Martwi mnie jednak, że te słowa padają z ust osoby, która odwołuje się do wartości feminizmu i równości. Gdybym usłyszała je z ust poseł Pawłowicz czy posła Tarczyńskiego, to bym się nie zdziwiła. Ale Biedroń? Przecież dobrze wie, bo jest aktywnym politykiem na lewicy od 20 lat, że język kształtuje świadomość, może wzmacniać, ale i niszczyć.
AD: Niektórzy internauci piszą, że jego słowa nie mają nic wspólnego z dyskryminacją i mogłyby paść pod adresem mężczyzny - polityka.
BN: Ale nie padły i nie padają. Tak się po prostu nie mówi o mężczyznach. Od lat pracuję z kobietami. Kobiety wiedzą, czego chcą. Tresuje się zwierzęta. My, kobiety jesteśmy ludźmi, mądrymi osobami, które podejmują świadome decyzje. Takie słowa to próba odebrania nam podmiotowości i kolejny dowód na to, że kobiety w polityce niestety nie mogą liczyć na sojuszników, tylko same na siebie. Na siostrzeństwo.
Oskarżenie o seksizm było - moim zdaniem - słuszne. (ocenę samej tresury zwierząt – podobnie jak w przypadku Biedronia - zachowam na później). Można się oczywiście dziwić, że słowa o tresurze kobiety padły z ust człowieka, który popiera prawa kobiet. Pamiętajmy jednak, że jeśli wychowujemy się w społeczeństwie nasyconym patriarchalnymi wartościami i mizoginią, to nawet jeśli świadomie się im sprzeciwiamy, to nieświadomie jesteśmy nimi nasiąknięci i każdy z nas znajduje się w jakimś punkcie na skali pomiędzy 100% patriarchatu a 100% równości płci. Nie piszę tego po to, by bronić wypowiedzi Biedronia, ale dlatego, że w związku z tym rozpięciem, liczy się nie tylko to, do czego świadomie jesteśmy przekonani, ale także to, jak wypadamy w naszych, już nie tak przemyślanych, wypowiedziach i zachowaniach na co dzień. Biedroń wypadł niestety seksistowsko. Skoro nieprzemyślane działania każdemu z nas się zdarzają, to ostatecznie, liczy się to, co z takimi wpadkami robimy. Jak Biedroń zareagował na wypowiedź Nowackiej? Bodaj dzień później, wypowiedział się na TVN24, mówiąc:
„jesteśmy po tej progresywnej stronie tresowani do tego, że mamy się podporządkować Koalicji Obywatelskiej". - To zostało odebrane jako atak na Barbarę Nowacką. Barbara Nowacka to jest moja przyjaciółka i jeżeli w jakikolwiek sposób ona poczuła się urażona, to ją serdecznie przepraszam”.
Moim zdaniem, te przeprosiny nie są przekonujące. Biedroń nie przyznał w ogóle, że słowo „tresować” było niewłaściwe. Na dodatek postanowił przeprosić warunkowo: jeśli Nowacka poczuła się urażona. Tak jakby uważał, że obiektywnie nie zrobił niczego niewłaściwego i w związku z tym założył, że Nowacka miała prawo być obrażona tylko na podstawie swoich subiektywnych odczuć niezwiązanych z jego – przecież bez zarzutu - zachowaniem. 

Nie tylko seksizm. Spójrzmy szerzej na dyskryminację i przemoc.
Niedługo później, na portalu Krytyki Politycznej pojawił się artykuł Karoliny Kuszlewicz, Karoliny Skowron i Aśki Wydrych pt. "Feministki do Barbary Nowackiej: "Zwierząt się nie tresuje!". Artykuł ten, zawierający sporo różnych wątków, zainspirował mnie do refleksji. 

Autorki słusznie zwróciły uwagę na fakt, że w całej tej wymianie o tresurze problem leży także w stosunku ludzi do zwierząt, szczególnie zaś feminizmu do praw zwierząt, choć problem dostrzegły tylko w wypowiedzi Nowackiej, mimo tego, że Biedroń też jest feministą. 



Niewątpliwie, jeśli spojrzymy na feminizm jako na ruch przeciwko systemowej dyskryminacji słabszych przez silniejszych, gdzie ważną częścią dyskryminacji jest uprzedmiotowienie, przemoc fizyczna, psychiczna, a język pełni rolę ważnego narzędzia w utrzymaniu status quo, to dostrzeżemy (nie my pierwsi, dawno temu robili to już inni ludzie, w tym pierwsze feministki), że to, co robimy zwierzętom także nosi znamiona systemowej dyskryminacji słabszych przez silniejszych, z użyciem jeszcze brutalniejszej przemocy, dosłownego uprzedmiotowienia i z nieodzowną asystą języka. 

Co więcej, jak zauważono w artykule, te formy dyskryminacji się przenikają i wzajemnie wspierają. Analizę tych zależności przeprowadziła wiele lat temu amerykańska feministka i weganka Carol J.Adams w swojej książce „The Sexual Politics of Meat”.  Carol J Adams wprowadziła do dyskursu o dyskryminacji zwierząt (czyli o szowinizmie gatunkowym) pojęcie nieobecnego przedmiotu odniesienia („the absent referent”), które znajduje zastosowanie zarówno w opisywaniu przezroczystości zwierząt w procesie ich uprzedmiotowiania, jak i w opisywaniu przezroczystości raz zwierząt a raz kobiet w procesie wzajemnie wzmacniającego się uprzedmiotowiania jednych i drugich. 

Ujmując to prościej, Adams mówi, że choć każdy mięsny posiłek jest poprzedzony śmiercią zwierzęcia, to kiedy kładziemy na talerzu kawałek mięsa, zwierzę staje się przezroczyste - znika stając się nieobecnym przedmiotem odniesienia. To zniknięcie zwierzęcia dzieje się zarówno dosłownie, poprzez zabicie/unicestwienie zwierzęcia, jak i w sferze języka poprzez zmianę terminologii – nie mówimy już, że jemy zwierzęta lecz „mięso”. Terminy związane z życiem i śmiercią jednostek, ich anatomią i fizjologią zostają pominięte lub zmienione w terminy gospodarcze i kulinarne (zabijanie to ubój, ciało to mięso, skrzydła to skrzydełka). 

Adams zwraca uwagę, że zwierzęta stają się nieobecnym przedmiotem odniesienia także w sensie metaforycznym, gdy przemoc wobec nich służy do opisania i krytykowania przemocy wobec ludzi. Przemoc wobec zwierząt nie ogranicza się jednak do zabijania ich na mięso. Odsłon eksploatacji zwierząt jest wiele. Zatem „gotowców” do opisywania przemocy wobec ludzi nie brakuje. „Traktują ją jak dojną krowę”, „musimy jeździć ściśnięci jak sardynki w puszce”, „tresują ją jak małpę w cyrku”, „jest dla nich królikiem doświadczalnym”, itp. Tutaj przemoc wobec zwierząt jest etycznie neutralna. Dopiero potraktowanie człowieka tak, jak są traktowane zwierzęta, budzi sprzeciw. Wybrzmiało to wyraźnie w wypowiedzi Nowackiej, która powiedziała, że tresuje się zwierzęta, a nie kobiety. Innymi słowy, że to zwierzęta są właściwym obiektem do tresowania, i że dopiero traktowanie tak kobiet jest niewłaściwe. 

W swojej książce, Adams napisała, że w kulturze patriarchalnej wynikająca z dyskryminacji przemoc wobec zwierząt i przemoc wobec kobiet wzajemnie się wzmacniają. Kobiety są często dehumanizowane, gdy porównuje się je do mięsa, produktu do spożycia. W ten sposób bazą dyskryminacji kobiet staje się gotowa już forma istniejącej przemocy wobec zwierząt. W tym scenariuszu nieobecnym punktem odniesienia są ciała zabitych w rzeźni zwierząt. Równocześnie jednak, występują działania w odwrotnym kierunku: kiedy reklamowane są produkty mięsne, przeznaczonych w patriarchalnym społeczeństwie przede wszystkim dla mężczyzn, umyślnie wywołuje się seksualne skojarzenia mięsa z kobiecym ciałem (np. udka i piersi kurczaka), tym samym bazując sprzedaż mięsa na utrwalonych motywach uprzedmiotowienia ciał kobiet. W tym zaś scenariuszu, nieobecnym punktem odniesienia są także uprzedmiotowione kobiece ciała. Kółko się kręci. Przemoc wspiera przemoc. 

Reklama przyprawy do mięsa

Trzeba zwrócić uwagę, że przykładów legalnej eksploatacji zwierząt w kontekście relacji międzyludzkich używa się w dwojaki sposób: po pierwsze, żeby skrytykować w jakimś sensie podobne traktowanie ludzi (nielegalne lub przynajmniej postrzegane jako nieetyczne); po drugie, żeby uzasadnić podobne traktowanie ludzi – stąd biorą się ostre reakcje na takie porównania, z obawy przed dehumanizacją ludzi.  Przykładem pierwszego była wypowiedź Nowackiej, przykładem drugiego była wypowiedź Biedronia, choć – jak mówiłam wcześniej – biorąc pod uwagę jego polityczny dorobek, możemy mówić raczej o niefortunnej wpadce, która niestety poszła w świat, nie zaś o autentycznej mizoginii. Niemniej, w obydwu przypadkach przemoc wobec zwierząt jest niekwestionowanym status quo. Nowacka potwierdziła, że zwierzęta „po prostu” się tresuje, Biedroń temu nie zaprzeczył. 

Podobieństwa systemów dyskryminacji, a więc dominacji i przemocy, oraz fakt, że takie dyskryminacje się wzmacniają prowadzi autorki do wniosku, że logicznym posunięciem feministek, nawet – jak podkreśla Skowron – podejmowanym we własnym interesie, powinno być zwrócenie uwagi na dyskryminację zwierząt i krytyka tej dyskryminacji, także poprzez większą wrażliwość językową. Nowacka powinna była zatem nie tylko skrytykować Biedronia za to, że mówił o tresowaniu kobiety, ale dopowiedzieć, że w tresowaniu zwierząt też nie ma niczego dobrego. Skoro tak, dopowiem, to Biedroń przepraszając, powinien też odnieść się nie tylko do do zła tkwiącego w dehumanizowaniu ludzi, ale także w tresowaniu zwierząt.

Ograniczenia uniwersalnego spojrzenia na różne dyskryminacje. 
Myślę, że jest parę problemów z tym podejściem wynikających z faktu, że między ruchem na rzecz praw kobiet, a ruchem na rzecz praw zwierząt są nie tylko podobieństwa, ale i znaczące różnice. Nie podejmuję się opisywać wszystkich różnic, bo temat jest bardzo szeroki. Zwrócę uwagę parę kwestii.

1. Choć dyskryminacje mogą być stosowane w praktyce, to równocześnie trzeba dostrzec zasadniczą różnicę między dyskryminacją, która z zasady jest zakazana, a taką, która z zasady jest dozwolona. To zasadnicza różnica.

Dyskryminacja ze względu na płeć (gdzie grupą dyskryminowaną są kobiety) jest zakazana, choć są oczywiście liczne przejawy kultury, które za tym nie nadążają i różne regulacje prawne, które utrudniają zwalczanie tej dyskryminacji. Natomiast dyskryminacja ze względu na gatunek (gdzie grupą dyskryminowaną są zwierzęta pozaludzkie) jest legalna choć zwierzęta domowe są pod niektórymi względami grupą bardziej hołubioną i choć mamy Ustawę o ochronie zwierząt, która zawiera artykuł mówiący, że zwierzętom należy się ochrona, opieka i szacunek. 

Tak jednak jak przejawy seksistowskiej kultury społecznej i prawnej nie powinny nam zabierać z pola widzenia faktu, że seksizm jest zakazany, tak samo zapis o ochronie, opiece, szacunku i bardzo ograniczony zakres zakazanej przemocy wobec zwierząt nie powinien nam przesłaniać tego, że szowinizm gatunkowy jest dozwolony w najbardziej brutalnej formie – eksploatacji zwierząt „gospodarskich” i rybołówstwie. Możemy mówić w pełnym tego słowa znaczeniu, że nie wolno dyskryminować kobiet. Musimy zdawać sobie sprawę, że sprzeciw wobec dyskryminacji zwierząt jest wciąż postulatem przedstawianym przez niewielu.

2. Postulat powszechnego używania przez feministki języka wolnego od dyskryminacji, która jest dozwolona, i której oddaje się 99 procent społeczeństwa, jest szczytny, ale przedwczesny.

W społeczeństwie, które legalnie eksploatuje zwierzęta, języka wolnego od szowinizmu gatunkowego oczekiwać można wyłącznie od wegan, którzy swoją postawę czerpią z filozofii praw zwierząt (są też i inni weganie, ale nie będę rozwijać tego wątku tutaj). Człowiek na co dzień korzystający z eksploatacji zwierząt i zarazem mówiący językiem wolnym od szowinizmu gatunkowego nie byłby godny pochwały. Musielibyśmy nazwać go hipokrytą. 

Jeśli Nowacka ma podejście do zwierząt nieróżniące jej od większości społeczeństwa, a nic nie wskazuje na coś przeciwnego,  to nie ma sensu oczekiwać od niej antyszowinistycznego języka. Z kolei jeśli o Biedroniu wiemy, że jest nie tylko feministą, ale także przejawia zainteresowanie prawami zwierząt, to takiego polityka (i takiego człowieka) można zachęcać do zainteresowania tym tematem również na płaszczyźnie języka.

Swoją drogą, prawdziwie nieszowinistyczny gatunkowo język, postulowany np. przez Joan Dunayer, byłby w w wielu aspektach niezrozumiały i dezorientujący dla ludzi w szowinizmie gatunkowym wyrosłych. Dlatego prawdopodobnie byłby kontrproduktywny jako narzędzie zmiany. Kto wie, czy nie lepszą strategią jest nie unikanie, lecz właśnie używanie szowinistycznych wyrazów i wyrażeń, po to jednak, by je regularnie kwestionować, odzierać z oczywistości.

3. Co więcej, przedwczesnym także jest postulowanie „na ostro” prozwierzęcego feminizmu, gdy sam ruch na rzecz zwierząt jest prozwierzęcy wybiórczo i gdy ten ruch nie przyjmuje powszechnie zasady poszanowania praw człowieka, w tym praw kobiet. 

Zgadzam się co do zasady z postulatem łączenia działań przeciwko dyskryminacji i przemocy tak ludzi jak i zwierząt. Życzyłabym sobie (i zwierzętom), żeby katering na wydarzeniach na rzecz dyskryminowanych ludzi był zawsze wegański, żeby inicjatywy na rzecz respektowania praw człowieka brały pod uwagę zwierzęta i nie zakładały, że prawa człowieka automatycznie dają zielone światło dla eksploatacji zwierząt. 

Niemniej, obecnie mamy do czynienia z ogromnym szowinizmem gatunkowym w samym ruchu rzekomo prozwierzęcym. Jest to ruch zdominowany przez ludzi, dla których liczą się przede wszystkim zwierzęta domowe (psy, koty, świnki morskie, itp.) i którzy nie mają problemu z korzystaniem z eksploatacji zwierząt „gospodarskich”. Co więcej, część takich osób otwarcie śmieje się z weganizmu. Pośród tych, którzy zajmują się zwierzętami domowymi, jest też grupa miłośników określonych gatunków wywyższających te zwierzęta nad wszelkie inne, a także miłośnicy ras, którzy popierają rozmnażanie przedstawicieli rasy mimo tego, że samo tworzenie ras wiąże się z problemami zdrowotnymi urasowionych zwierząt oraz mimo tego, że zwierząt bezdomnych nie ubywa. Postulowanie weganizmu nawet wśród osób prozwierzęcych spotyka się z dużym oporem. Nawet w tym środowisku zjawisko nieobecnego przedmiotu odniesienia jest powszechne: psy trzeba ratować, a „mięso”, „nabiał” i jaja to jedzenie. 

Wśród osób uważanych za liderów ruchu są osoby, które mają przedmiotowy stosunek do zwierząt gospodarskich i postulują co najwyżej pewne zmiany w chowie eksploatowanych zwierząt (np. bezklatkowy chów kurczaków na mięso czy kur na jaja). Jest przynajmniej jedna osoba, która prowadzi restaurację sprzedającą dania z mięsem, nabiałem i jajami, czyli zarabia na eksploatacji zwierząt, a równocześnie prowadzi fundację, w której nazwie wprowadziła „prawa zwierząt” i występuje na ogólnopolskich demonstracjach perorując o empatii wobec zwierząt. W tym środowisku brakuje nacisku na weganizm – kiedyś, bo prawa zwierząt były czymś mało znanym w Polsce, dziś bo pojęcie "prawa zwierząt" jest używane często tylko w odniesieniu do zwierząt domowych lub do reformowania eksploatacji zwierząt, czyli w całkowitej sprzeczności ze znaczeniem nadanym przez filozofów praw zwierząt.

Podsumowując, tak optymalnie byłoby łączyć ruchy przeciwko różnym formom dyskryminacji i popieram wszelkie inicjatywy tego typu. Język jest bardzo mocnym narzędziem, które zmienia rzeczywistość. Jednak nie dziwi mnie fakt, że wrażliwość na krzywdę zwierząt wśród ludzi lewicy jest wciąż wyjątkiem, a nie regułą, szczególnie kiedy patrzę na środowisko ludzi zajmujących się krzywdą zwierząt, z taką łatwością dzielących zwierzęta na te „do kochania” i te „do zjadania”. Skoro zwolenników praw wszystkich zwierząt (tych zdolnych do cierpienia) jest tak mało, postulat języka pozbawionego szowinizmu gatunkowego, jest słuszny, ale na tę chwilę dotyczyć może znakomitej mniejszości. I tak, niech ta mniejszość, stara się go używać, naruszając oczywistość eksploatacji zwierząt.  

- - - 
Czytaj dalej:
Feministki do Barbary Nowackiej: zwierząt się nie tresuje - Karolina Kuszlewicz, Karolina Skowron, Aśka Wydrych [link]



niedziela, 14 października 2018

Weganizm jako segment konsumencki?

Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl

Stany Zjednoczone, grudzień 1955 roku. Rosa Parks wsiada do autobusu w Montgomery w stanie Alabama. Kupuje bilet i zajmuje miejsce w tylnej części autobusu. Autobus przejeżdża kolejne trzy przystanki, na każdym wsiadają kolejni pasażerowie. Autobus zapełnia się, nie ma już miejsc siedzących dla nowo przybyłych. Kierowca autobusu wstaje, zbliża się do miejsca, gdzie siedzi Parks i zwraca się do niej i trzech innych osób, żeby wstały i zwolniły miejsce pasażerom, którzy wsiedli. Pasażerowie, których kierowca zamierza pozbawić miejsc siedzących są czarni. Nowi pasażerowie, którzy mają usiąść na ich miejscach są biali. Rosa Parks odmawia zwolnienia miejsca. Kierowca wzywa policję, która aresztuje Parks. Sąd skazuje Rosę Parks na grzywnę za złamanie prawa. 

Prawo, którego przykładem jest nakazywanie Afroamerykanom siadanie z tyłu autobusu i zwalnianie miejsca białym w razie tłoku, to jedno z tzw. praw Jima Crowa, czyli instytucjonalnego rasizmu. Postawa Rosy Parks, za którą przyjdzie jej zapłacić nie tylko grzywnę w sądzie, jest odmową uznania segregacji rasowej. Rosa Parks nie ma dość stania w autobusie. Ma dość bycia traktowaną jak obywatel drugiej kategorii, ma dość bycia poniżaną. Jej protest jest częścią działań ruchu na rzecz praw obywatelskich dla afroamerykańskich obywateli USA, na rzecz prawnej i faktycznej równości wszystkich obywateli i obywatelek, przeciwko rasizmowi. 

Afroamerykańscy mieszkańcy Montgomery stanowiący 70 procent pasażerów miejskich autobusów podejmują bojkot tego transportu i przez ponad rok docierają do pracy na piechotę, albo podwożą się wzajemnie samochodami. Pół roku później sąd orzeka, że prawo segregacji rasowej w autobusach w Alabamie jest niezgodne z konstytucją. Ale zwycięstwo pozostaje na razie teoretyczne. W rzeczywistości, postanowienie sądu wzbudza agresję i przemoc ze strony części białych, uprzywilejowanych mieszkańców miasta, a władze miasta wprowadzają nowe przepisy wzmacniające segregację w innych obszarach życia. Niemniej walka o równość wobec prawa trwa i nie schodzi z agendy ruchu. Jest jego celem.

Wyobraźmy sobie teraz, że Rosa Parks przyjmuje inne podejście. Niezadowolona z ograniczeń, jakim podlega w autobusie, ulega namowom przedstawiciela autobusów miejskich, który podpowiada jej i innym osobom biorącym udział w bojkocie, że oto powstaje osobna linia autobusów, w których za nieco wyższą opłatą Afroamerykanie będą mogli jeździć osobno, wygodnie, bez siadania tylko z tyłu, bez ustępowania białym miejsca. Idealne rozwiązanie, no może trochę droższe, ale za komfort trzeba zapłacić. Bojkot zostaje przerwany, Afroamerykanie jeżdżą swoimi autobusami, biali swoimi, autobusy miejskie są zadowolone, bo teraz nawet więcej zarabiają (przypomnijmy, że Afroamerykanie w Montgomery stanowią 70 procent pasażerów transportu miejskiego). 

Rosa Parks bierze udział w dorocznych obchodach Dnia Afroamerykanów urządzanego przez Autobusy Miejskie. W tym dniu zaproszona na scenę chwali firmę przewozową za proaktywny stosunek do problemów Afroamerykanów w Ameryce. Losuje z kapelusza 3 szczęśliwe losy, które pozwolą trzem Afroamerykanom podróżować za darmo przez kolejny miesiąc. Ruch na rzecz praw obywatelskich w Montgomery zostaje przekształcony w zaspokajanie niektórych potrzeb konsumenckich. Mimo pozornej, lokalnej poprawy samopoczucia, segregacja trwa w najlepsze. Dochodzą tylko podmioty, które są w gruncie rzeczy obojętne na dyskryminację Afroamerykanów, ale „podłączają się”, bo dostrzegają możliwość osiągnięcia zysków. 

Choć alternatywny scenariusz z Rosą Parks w roli głównej jest tylko wytworem mojej wyobraźni, to przekształcanie ruchu na rzecz sprawiedliwości społecznej w segment konsumencki nie jest wymysłem, lecz rzeczywistością. Uniwersalne postulaty zyskują zainteresowanie biznesu, który podchodzi do nich jak do konsumenckiego popytu i odpowiada skrojoną według swojego zamysłu podażą. Tam, gdzie głównym motorem działania jest generowanie zysków, zgodność z postulatami ruchu społecznego nie jest wykluczona, ale nie jest też w ogóle potrzebna. Produkty lub usługi mogą służyć sprawie, ale jeśli jej nie służą, ale świetnie swoją przydatność udają i sprzedaż rośnie, to też dobrze. Co więcej, kiedy uniwersalne postulaty zostają zamienione w potrzeby konsumenckie, momentalnie tracą na swojej uniwersalności. Stają się po prostu potrzebami konkretnych klientów, tak samo ważnymi jak potrzeby innych konsumentów.

Również ruch na rzecz praw zwierząt podlega tym mechanizmom. Promocja weganizmu coraz częściej koncentruje się na zaspokajaniu potrzeb konsumpcyjnych wegan, zamiast na sprzeciwie wobec szowinizmu gatunkowego i eksploatacji zwierząt. Burgerownia, która wprowadza obok mięsno-serowego menu burgery wegańskie, staje się partnerem organizacji promującej weganizm. Właściciel restauracji, zachęcając do stołowania się w jego lokalach, wstawia na swoim profilu fejsbukowym dwa „bratnie” hasztagi: #gomeat #govegan. Tak właśnie wygląda przekształcanie uniwersalnych postulatów etycznych w zapotrzebowanie segmentu konsumenckiego, na które odpowiada spostrzegawczy i  kreatywny biznesmen. To, że biznes zauważa nowych potencjalnych konsumentów nie dziwi. Niepokojące jest takie partnerstwo. Organizacja z założenia prowegańska bierze tym samym udział w utwierdzaniu ludzi w przekonaniu, że weganizm to nic innego jak opcja dla wegan.

Niedawne pojawienie się wegańskich parówek na sieci stacji benzynowych zostało powitane z entuzjazmem wartym lepszej sprawy. Weganie prześcigali się w oświadczeniach, że już „spełnili wegański obowiązek” i zjedli rzeczoną parówkę, najlepiej więcej niż jedną. To, że można to  - nawet żartem – postrzegać konsumpcję jako rodzaj promocji weganizmu, jest co najmniej zastanawiające. Co więcej, wątpliwości pojedynczych osób co do faktu, że parówki te produkują zakłady mięsne, były ochoczo wyśmiewane przez „pragmatycznych” wegan. Owszem, żyjemy w świecie, gdzie coraz większą rolę na rynku spożywczym odgrywają duże koncerny, które z jednej strony zarabiają olbrzymie pieniądze na eksploatacji zwierząt (zdarza się, że i ludzi), a z drugiej zaczynają też zarabiać na produktach wegańskich. 

Jednak może właśnie dlatego, zamiast zaciekle konsumować, trzeba zwrócić uwagę na tę dynamikę i na fakt, że spycha ona weganizm do roli segmentu konsumenckiego. W takim scenariuszu postulaty poszanowania praw zwierząt i sprzeciwu wobec eksploatacji wyparowują. Pozostają tylko konsumenci, których część dostaje to, czego się domaga – produkty roślinne. Postulaty stają się preferencjami – ty preferujesz burgera wegańskiego, a kolega burgera wołowego. Burgerownia zaprasza  Ciebie i kolegę. A stacja benzynowa świętuje Dzień Wegetarianizmu w uznaniu dla preferencji niektórych swoich klientów. 

Czy stawianie na konsumpcję i przekształcanie etycznych postulatów w preferencje konsumenckie może wypchnąć weganizm z niszy, zmieniać nastawienie ludzi do zwierząt i do ich eksploatacji?  A czy dostępność indyjskich restauracji zmienia nastawienie ludzi do hinduizmu? Weganizm to nie tylko dieta i nie tylko konsumpcja. A już na pewno nie konsumpcjonizm. Weganizm, choć skupia się na zwierzętach, to nie tylko prawa zwierząt, ale także prawa ludzi, ruch społeczny na rzecz pokoju i sprawiedliwości zapoczątkowany w czasie II wojny światowej. Jeśli skutecznie zredukujemy go do segmentu konsumenckiego, to będziemy mieć koniec ruchu.





sobota, 6 października 2018

Zwierzęta jednak umierają

Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl

Ostatnio, przy okazji rozmowy o czymś zupełnie innym, wspomniałam komuś o śmierci mojego kota. Powiedziałam, że umarł. Dokładnie tak się wyraziłam. Natychmiast padła riposta: Kasiu, zwierzęta „zdychają”, nie „umierają”.

Czy była to uwaga lingwistyczna? Wiem, że dziennikarzom piszącym o zwierzętach, takie „błędy” się poprawia. Tak jakby była to kwestia tak samo oczywista jak to, że słowo but pisze się przez „u” otwarte. Tak jakby język w obecnym kształcie był taki od zawsze, więc jakiekolwiek zmiany nie są mile widziane. Tak jakby obecny swój kształt język zawdzięczał wysokiej komisji, która tylko poprawność językową miała na względzie. 

A przecież język jest żywy i cały czas się zmienia. Nie mówimy już nie tylko językiem Jana Kochanowskiego, ale różnice potrafią być odczuwalne nawet między bezpośrednio po sobie następującymi pokoleniami. Wrażenie niezmienności języka jest tak samo złudne jak niezmienność tradycji, a nawet jak niezmienność dogmatów w Kościele Katolickim. Najświeższy katolicki dogmat o wniebowzięciu Maryi został ogłoszony przez papieża dopiero w 1950 roku. Dwa lata wcześniej ówczesny polski minister  przemysłu Hilary Minc zainicjował projekt "karp na każdym wigilijnym stole". Jak widać, nawet niezmienna tradycja i wielowiekowa nauka Kościoła mogą mieć raptem około 70 lat. 

Język się zmienia, a jego kształt zależy również od światopoglądów i ideologii, tyle że światopogląd dominujący jest często uważany za tak oczywisty, że jego językowe przejawy są „przezroczyste” – nie dyskutuje się o nich, a jeśli ktoś je zakwestionuje, od razu większość stwierdza, że podważane jest to, co jest przecież normalne, naturalne i prawidłowe. W kulturze patriarchalnej to mężczyźni dominują w polityce, prestiżowych zawodach, kadrach kierowniczych spółek, nie mówiąc już o Kościele Katolickim. Język właśnie to odzwierciedla i męskie nazwy zawodów są „normalne”, szczególnie jeśli są to zawody lub stanowiska prestiżowe, takie jak profesor, chirurg, minister, prezes czy prezydent. Formy żeńskie są mile widziane w zawodach, w których tradycyjnie w kulturze patriarchalnej dominują kobiety – przedszkolanka, pielęgniarka, sekretarka, opiekunka czy sprzątaczka. Tych form nikt nie oprotestowuje. Ale jak ktoś zaczyna „kombinować” i używać słów takich jak „psycholożka, profesorka, biolożka, prezydentka, to podnosi się często bunt, w którym kpina przeplata się z oburzeniem i strachem, że już za chwilę zostanie to prawnie narzucone, czego – tak na marginesie – wcale się nie postuluje. 

Podobnie rzecz się ma z oczywistością dominującej ideologii szowinizmu gatunkowego, która udaje neutralne powietrze, a w rzeczywistości odbija się mocno na języku. „Zdychać” to tylko jeden z wielu przykładów, które spełniają zapotrzebowanie na uwypuklenie przyjętej hierarchii z człowiekiem na czele i oddzieleniem człowieka od innych zwierząt do tego stopnia, że zaprzecza się nawet teorii ewolucji Darwina. Słynny naukowiec podkreślał przecież, że różnica między człowiekiem a zwierzętami jest różnicą stopnia, a nie rodzaju. W świetle tej teorii nasza tożsamość nie kończy się na cechach charakterystycznych dla naszego gatunku. Oprócz tego, jesteśmy też ssakami, kręgowcami, zwierzętami. Bycie człowiekiem jest komplementarne wobec bycia zwierzęciem. 

W ideologii szowinizmu gatunkowego człowiek może brzmieć godnie tylko poprzez oddzielenie się od całego Królestwa zwierząt i dominację nad innymi zwierzętami. Człowiek musi więc zaprzeczyć swemu pochodzeniu i cechom, które współdzieli ze zwierzętami. Podobnie jak w patriarchacie, mężczyźni macho za wszelką cenę muszą zaprzeczać posiadaniu cech uznawanych za kobiece, bo uznają to za degradujące. Niestety do cech wciąż uważanych za kobiece należą empatia i współczucie, życzliwość. Patriarchat wspiera więc szowinizm gatunkowy, bo najwyraźniej wzniesienie się na wyżyny człowieczeństwa w patriarchalnym wydaniu musi oznaczać brutalną dominację, wodzostwo zamiast konsekwentnego wzmacniania empatii i wykorzystywania swojej siły do ochrony słabszych, nie tylko ludzi ale i czujących zwierząt nienależących do naszego gatunku.

Opanowany przez szowinistycznego człowieka świat jest oczywiście pełen eksploatacji zwierząt. Większość z nas została wychowana na gatunkowych szowinistów. Nie musieliśmy się w ogóle wysilać w tym kierunku. Ta ideologia jest dominująca i większościowa, dlatego jest dla większości przezroczysta. Patrzymy więc z oczywistą obojętnością, nieraz z pogardą, szczególnie na te zwierzęta,  z których eksploatacji korzystamy. 

Zarówno pod względem częstotliwości korzystania jak i liczby eksploatowanych zwierząt, najistotniejsza eksploatacja zwierząt to przerabianie ich na jedzenie – mięso, wędliny, mleko, jogurty, sery i jaja. Całe słownictwo kulinarne jest uprzedmiotowieniem zwierząt. Nigdzie nie jest to tak oczywiste jak właśnie w kuchni. Ciała zwierząt już nie należą do nich. Są własnością konsumentów. Naruszenie integralności cielesnej rozpoczęte w rzeźni, tu tylko się kontynuuje i jest zasadą naczelną. Język kulinarny odzwierciedla i utrwala procesy ćwiartowania jednostek, odzierania ich z bycia jednostkami, istotami. Zwierzęta kręgowe (ptaki, ssaki, ryby), w większości posiadające świadomość, pamięć, zdolność do myślenia, odczuwania emocji,  uczenia się, stają się kulinarną masą, wsadem do naszych garnków i piekarników. 

W języku kulinarnym są słowa specjalne, pokazujące zwierzęce ciało jako produkt spożywczy - wieprzowina, jagnięcina, karkówka, cynaderki, albo słowa zdrobniałe, które momentalnie kierują naszą uwagę ku konsumpcji - skrzydełka nie służą już do latania, nóżki do chodzenia, wątróbka do oczyszczania krwi z toksyn. Są też słowa występujące w podstawowej formie, ale pozbawione w kuchni ich pierwotnych znaczeń („jaja” już nie są związane z rozmnażaniem się ptaków, „krowie mleko” jest oddzielone od laktacji i cielęcia, „cały kurczak” nie jest już pełnym życia ciekawskim ptakiem - to korpus martwego zwierzęcia pozbawiony głowy, wnętrzności i piór, a „zdrowe” ryby nie są nawet żywe, o ich zdrowiu nie wspominając. 

Wszelkie odniesienia do anatomii zwierząt odnoszą się tylko do metod kulinarnej obróbki i smaku potraw. Wszelkie odniesienia do zdrowia dotyczą oczywiście zdrowia konsumentów, nie zabitych lub eksploatowanych dla mleka czy jaj zwierząt. Język kulinarny zamyka drzwi przed naszą empatią. Kiedy jemy zwierzęta, język kulinarny pomaga nam cieszyć się smakiem i odciąć od nieciekawych skojarzeń.

Większość ludzi nie poluje, więc szokuje ich język myśliwych, który pełen jest eufemizmów i zmyłek. Farba znaczy krew (książkę pod tym tytułem napisał były myśliwy), ambona to miejsce, z którego się strzela, a zwierzyna to zwierzęta „przeznaczone” do bycia celem polowania. Niemniej, język ten jest zbieżny z językiem kulinarnym w jednej, najistotniejszej kwestii – skutecznego uprzedmiotowienia zwierząt.

Język pogardy wobec zwierząt wdziera się również do naszej mowy, kiedy mówimy o negatywnych cechach ludzi. Lubimy wtedy porównania do zwierząt, tak jakby to krowy były źle wychowane (co za bydło), świnie lubiły robić innym krzywdę (co za świństwo) lub kojarzyć wszystko z seksem (ale świński dowcip), tak jakby wszystkie owce były głupie i myślały tak samo (co za barany), tak jakby człowiek nie był zdolny do okrucieństwa (co za bestialstwo) ,tak jakbyśmy nie chcieli po prostu przyjąć do wiadomości, że człowiek potrafi robić dobre i złe, mądre i głupie rzeczy.

Język jest realnym i mocnym narzędziem. Możemy go używać mniej lub bardziej świadomie. Jeśli odrzuciliśmy dominującą ideologię i nie chcemy już jej wspierać, na pewno wymaga to większej uwagi, często zmiany starych nawyków, czasem nawet odwagi. Ale bez „nowych” użytkowniczek i użytkowników, drzwi kuchni pozostaną szczelnie zamknięte, a w niej,  w piekarniku, nadal będą piec się czyjeś skrzydła, zaś w kartonie będzie stało odebrane komuś mleko. 

Dlatego odpierając zarzut powtórzyłam, że przynajmniej według mnie zwierzęta jednak umierają. 






wtorek, 4 września 2018

Jaki weganizm jest mile widziany?

Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl

Weganizm wchodzi  dziś do mainstreamu, choć wciąż jest niszowy. W swojej niszy występuje zaś w paru „odmianach” usytuowanych bliżej lub dalej od swojego oryginalnego kształtu z lat 40. XX wieku i oryginalnej definicji opracowanej przez The Vegan Society w w latach 70. Weganizm jest różnie postrzegany, odbierany, wykorzystywany i promowany. W jakich „odmianach” weganizm jest mile widziany, a w jakiej wciąż nie za bardzo? Dlaczego w związku z weganizmem regularnie pojawia się irytujące hasło „wszystko albo nic” i co ono tak naprawdę znaczy? 

Mile widziane odmiany weganizmu

Weganizm jako jedna z modnych diet? Wchodzi całkiem nieźle. Popierają go nawet burgerownie przerabiające na co dzień setki kilogramów mięsa, sera i jajek. W końcu na takim weganizmie można zarobić: wie o tym inteligentny przedsiębiorca i do standardowej oferty dorzuci produkty „odpowiednie dla wegan”. Jak to zgrabnie ujął pewien biznesmen reklamując poszerzone menu swojej restauracji: #gomeat #govegan. A więc modna dieta, czyli kolejny segment konsumencki.

Weganizm jako sposób na utrzymanie zdrowia, urody i długowieczności? Proszę bardzo. Promotorów „cudownej” roślinnej diety nie brakuje (dieta cudowna jest bardziej atrakcyjna niż dieta po prostu zdrowa). Wszyscy prędzej czy później będziemy mieć problemy ze zdrowiem, nasza młodzieńcza uroda przygaśnie i przyjdzie się zmierzyć ze starzeniem skóry, chorobami i zbliżającą się śmiercią. Z nadzieją słuchamy więc opowieści o ozdrowieńczych właściwościach diety roślinnej, oglądamy filmiki o dziarskich dziewięćdziesięcioletnich weganach biegających maratony lub wyginających się w trudnych jogicznych pozycjach. Jeśli zaś roślinna dieta nie spełni oczekiwań zawsze będzie można przerzucić się na coś innego, np. paleo. 

Weganizm dla środowiska? Owszem, coraz częściej czytamy w raportach naukowych, że produkcja zwierzęca jest najbardziej marnotrawnym sposobem produkcji żywności (marnującym cenne zasoby) i produkującym dużo zanieczyszczeń.  Tutaj argument za dietą roślinną, która jest częścią weganizmu, jest rzeczywiście poważny, choć de facto ze względów ekologicznych wystarczyłoby, gdybyśmy wszyscy stosowali dietę opartą na roślinach, niekoniecznie stuprocentowo roślinną. 

Weganizm jako jedna z opcji na liście „co możesz zrobić dla zwierząt? Da radę. Zawsze można wybrać coś innego z listy.  Choćby podpisać petycję lub ustawić stały przelew dla organizacji, która w naszym imieniu będzie działać dla zwierząt. 



Mniej apetyczny weganizm etyczny


Co wspólnego mają ze sobą te mile widziane formy weganizmu? Po pierwsze, ograniczają weganizm do diety. Po drugie są opcjonalne, zawsze zastępowalne czymś innym. Co mają wspólnego z oryginalnym weganizmem grupy, która w 1944 roku odłączyła się w Anglii od Towarzystwa Wegetariańskiego i utworzyła Towarzystwo Wegańskie? Najlepiej będzie jeśli po prostu przypomnę definicję:

"Weganizm to filozofia i sposób życia, który stara się wykluczyć - w stopniu w jakim jest to możliwe i wykonalne - wszystkie formy eksploatacji i okrucieństwa wobec zwierząt w związku z produkcją żywności, ubrań czy w jakimkolwiek innym celu; co za tym idzie weganizm promuje rozwój i wykorzystywanie alternatyw wolnych od składników odzwierzęcych i niezwiązanych ze zwierzętami, które są korzystne dla ludzi, zwierząt i środowiska."

Jak widać, oryginalny weganizm jest pojęciem dużo szerszym, a sednem sprawy są zwierzęta i nasz etyczny do nich stosunek.  Weganizm zgodny z tym, jak zdefiniowało go The Vegan Society, jest dziś paradoksalnie na marginesie, wypierany przez powyżej opisane odmiany. W związku z tym bywa nazywany „etycznym weganizmem”, żeby można go było odróżnić od roślinnej diety. 

Skoro środkiem ciężkości weganizmu jest etyka, nie może być on opcjonalnym składnikiem z szerokiego repertuaru naszych prozwierzęcych zachowań. Jeśli poważnie rozmawiamy o pozytywnym stosunku do zwierząt, o autentycznym sprzeciwie wobec przemocy, eksploatacji i zabijaniu zwierząt, to staje się jasne, że weganizm nie jest żadną opcją, lecz etycznym minimum, jakie jesteśmy winni zwierzętom. Program minimum oznacza po prostu nie krzywdzić i propagować niekrzywdzenie.

Jak podkreśla definicja opracowana przez założycieli Towarzystwa Wegańskiego, weganizm należy realizować w stopniu możliwym i wykonalnym. Pierwsi weganie formułując swój postulat szacunku wobec zwierząt nie żądali zatem ani od siebie, ani od nikogo innego, bohaterstwa czy męczeństwa dla sprawy.  Byli etycznymi realistami.

Wszystko albo nic, czyli tendencyjne ramowanie weganizmu


Dlaczego zatem trudno jest promować program minimum i często towarzyszy mu paradoksalne i emocjonalnie naładowane oskarżenie „wszystko albo nic”? Na pewno nie ze względu na problem z wytłumaczeniem o co w weganizmie chodzi, skoro weganizm to po prostu sprzeciw wobec krzywdzenia zwierząt. Jednak postulat ten okazuje się dotyczyć nie tylko bliskich nam zwierząt domowych czy podziwianych zwierząt nieudomowionych, lecz także tych, o których nie mamy zwyczaju dużo myśleć – świń, krów, kur i innych tzw. zwierząt gospodarskich. 

Poza tym postulat weganizmu ingeruje w sfery życia, które uznajemy za prywatne (szczególnie jedzenie, ale także odzież i rozrywka) i etycznie neutralne (nie kojarzymy ich zazwyczaj z krzywdą zwierząt).  Stąd rodzi się słuszna skądinąd myśl, że wzięcie weganizmu na poważnie może wiązać się ze zmianami, które będą dotyczyć naszego codziennego życia. To budzi emocje, obawy, stres i spekulacje, że weganizm to jakaś skrajność. 

Oskarżenie weganizmu o skrajność, „wszystko albo nic” formułowane jest na wiele sposobów. Omówię parę z nich.

Dziecinne przewrażliwienie
Weganizm to skrajne przewrażliwienie, wybujała empatia. Zachowujmy umiar, zdrowy rozsądek, nie dajmy się zwariować – tak mówi część osób stykających się z postulatem weganizmu. 
Proponuję chwilę zastanowienia, konkretny przykład. W zasadzie smutny składnik polskiego krajobrazu – pies na krótkim łańcuchu, bez ochrony przed upałem i mrozem, często głodny, trzymany jako żywy detektor ruchu i alarm w jednej psiej, umęczonej życiem osobie. Niejednokrotnie porzucany lub zabijany, by wymienić go na nowy, sprawny „egzemplarz”.  Czy nasz sprzeciw wobec jego cierpienia i traktowania jak wymienialny przedmiot i wreszcie wobec jego zabicia nazwalibyśmy „skrajnym przewrażliwieniem”? Czy raczej zachowanie właściciela (niezasługującego na miano opiekuna) będzie skrajną nieodpowiedzialnością, brakiem przyzwoitości, a nawet okrucieństwem? 

No właśnie. Nasz sprzeciw jest zatem właściwą, rozsądną, empatyczną reakcją na dziejącą się krzywdę i niesprawiedliwość.  Weganizm też nie wchodzi w żadną skrajność. Jest takim samym sprzeciwem wobec krzywdy i niesprawiedliwości, tyle że obejmuje także inne zwierzęta. Jeśli mamy więc nazwać jakoś tę wegańską wrażliwość, to będzie to wrażliwość nie skrajna, lecz uniwersalna. Nie dziecinna (naznaczona impulsywnością i niewiedzą), lecz dojrzała, wynikająca z wiedzy i konsekwentna

Nierealistyczny idealizm
Weganie są dziecinnymi idealistami. Chcieliby raju na ziemi. Chcieliby zlikwidować całą przemoc, ból i śmierć. A tu jest ziemia, na której jedni zjadają drugich, lew poluje na antylopę. Takie jest prawdziwe życie, bądźmy realistami – powiadają niektórzy.
To prawda, że lew zjada antylopę, ale antylopa zjada rośliny. Dlaczego więc porównując się do zwierząt automatycznie widzimy się akurat w roli drapieżnika? Nasi najbliżsi krewni to przecież zwierzęta całkowicie lub prawie roślinożerne – szympansy, goryle i orangutany. Jeśli już musimy porównywać się do innych zwierząt, sensowniej byłoby spojrzeć na naczelne niż na wielkie koty. 

Oczywiście ewolucja naszego gatunku obejmująca nie tylko fizjologię naszych organizmów ale także zdolność do obróbki pokarmu pokazuje, że możemy odżywiać się na różne sposoby. Jesteśmy dużo bardziej elastyczni od naczelnych. Niemniej, współczesna wiedza z zakresu dietetyki wskazuje, że odpowiednio ułożona dieta roślinna jest zdrowa, a nawet może wspomagać leczenie i profilaktykę niektórych chorób. Jej wybór nie jest więc żadną skrajnością. 

Co więcej, dieta roślinna jest nieporówywalnie „lżejsza” dla środowiska i nie angażująca odrażającej gałęzi gospodarki jaką jest eksploatacja zwierząt. Przyjęta powszechnie pomogłaby ograniczyć przestrzeń, na której produkuje się żywność dla ludzi, a tym samym pozwoliłaby zachować więcej miejsca dla dzikich zwierząt. Wybór weganizmu, którego lwią częścią jest roślinna dieta, wydaje się więc wyborem nie tylko wykazującym odpowiedni poziom wrażliwości społecznej, ekologicznej i prozwierzęcej, ale także na wskroś rozsądnym i realistycznym. Weganie nie bujają w obłokach. 


Skrajny postulat. Po prostu faszyzm.
To już nie wystarczy nie nosić futra i nie chodzić do cyrku ze zwierzętami? Nie wystarczy, że adoptowaliśmy psa i kota? Mamy iść pod wegańskie dyktando i podporządkować życie zwierzętom? Chcą mi mówić co mam kłaść sobie na talerzu? To już nawet wegetarianizm nie wystarczy? Chcą nam wszystkiego zabronić. Nie damy sobą rządzić – mówią niektórzy z oburzeniem i niepokojem.
Kampanie jednotematyczne, takie jak postulowany zakaz ferm futrzarskich czy cyrków ze zwierzętami, w pewnym stopniu mogą mieć negatywny wpływ na postrzeganie weganizmu. Tak mocno skupiają się na swoim temacie, że powodują efekt soczewki. Wałkowanie negatywnego obrazu futer sprawia, że wielu ludzi wzdraga się z oburzenia na widok kobiety w futrze równocześnie czując się bardzo swobodnie w skórzanych butach i wełnianym płaszczu. W kampanii przeciwko cyrkom ze zwierzętami często powtarza się, że chodząc do takiego cyrku dzieci uczą się przedmiotowego traktowania zwierząt, ale równocześnie kampania ta funkcjonuje bez dysonansu poznawczego w szkołach, gdzie przedmiotowe traktowanie zwierząt jest na porządku dziennym - podręczniki uczą przecież, że krowa daje mleko, a stołówki codziennie serwują produkty pochodzące z miejsc, gdzie zwierzęta są traktowane jak maszyny czy surowiec. 

Adopcje zwierząt domowych najczęściej są postrzegane na tyle wąsko i w oderwaniu od bardziej uniwersalnych praw zwierząt, że zdarzają się (nierzadko) imprezy promujące adopcje, gdzie serwuje się produkty pochodzące z eksploatacji zwierząt niedomowych.

To na tym tle padają oskarżenia o wtrącanie się w prywatne sprawy, nakazywanie czy zakazywanie czegoś. Jest to tło naczyń rozłączonych. Brakuje ukazania, że produkcja futer, skór i wełny ma wspólny mianownik – krzywdę zwierząt. Że produkcja mięsa, mleka i jaj jest możliwa tylko wtedy, gdy traktujemy zwierzęta instrumentalnie – jak maszyny i surowiec. Że skoro jest coś nie w porządku z przedmiotowym traktowaniem słonia w cyrku, to także jest problem z traktowaniem  krowy jak maszyny do mleka czy świni jak maszyny do produkcji prosiąt (wieprzowiny). Że kury, świnie czy krowy tak samo jak koty czy psy czują strach i ból,  przywiązanie i przyjemność, chcą żyć. 

Potrzebny jest pejzaż naczyń połączonych, gdzie widać znak równości między cierpieniem świni i psa, gdzie budzi się taka sama niezgoda na przedmiotowe traktowanie kury i kota. Wtedy mamy szansę dostrzec, że jeśli prywatną sprawą nie jest bicie psa, to neutralnym wyborem nie jest jedzenie jajek, nabiału i mięsa, noszenie skór, wełny czy futer.

Jeśli chodzi o masowy i przygniatający wpływ, to ma go raczej machina marketingowa branż opartych o eksploatację zwierząt, nie weganie promujący etyczny weganizm. To właśnie ta machina wykazuje się bezwzględnością nie tylko wobec zwierząt ale także ludzi. Biznesowi zależy na tym, by sprzedać jak najwięcej. Sprzedaż jak największej ilości spożywczych produktów odzwierzęcych stoi jednak w sprzeczności z zaleceniami współczesnej dietetyki, według której zdrowa dieta to taka, w której produkty odzwierzęce się ogranicza. Można swobodnie stwierdzić, że branże te instrumentalnie traktują nie tylko zwierzęta, ale i ludzi potrzebnych im tylko do zarabiania pieniędzy. Z kolei spójny z prawami zwierząt i przeciwny przemocy etyczny weganizm jest także zgodny z prawami człowieka. Zarówno zwierzęta jak i ludzie są tutaj podmiotami, więc weganizm nie może mieć nic wspólnego z faszyzmem. To kompletne nieporozumienie. 

Radykalna asceza
Cóż nam zostanie, jakaś marchewka i sałata. Suche jedzenie bez smaku. Zapach i smak tektury. Godziny spędzone w kuchni, żeby ugotować coś, co i tak nie będzie smakować. Zero smacznych słodyczy. Plastikowe buty  i śmierdzące nogi – utyskują nieweganie.
„Wszystko albo nic” bywa przekonaniem, że weganizm zabiera wszystko, co swojskie, smaczne i wygodne i nie zostawia nic dobrego w zamian. To tak zwana fałszywa dychotomia, czyli przedstawienie sprawy w postaci dwóch odrębnych, wykluczających się możliwości, a nawet przeciwieństw: swojskiego, smacznego i wygodnego nieweganizmu i obcego, niesmacznego i niewygodnego weganizmu. 

To podejście charakterystyczne dla tych, którzy nie znają weganizmu z własnego doświadczenia i swoje przekonania czerpią z tego, jak weganizm sobie wyobrażają. Skąd bierze się takie podejście i dlaczego nie odzwierciedla rzeczywistości? Bierze się prawdopodobnie z obawy, jaką żywi większość z nas przed zmianą.  Szczególnie nie lubimy zmian, które wymagają od nas zmiany nawyków. 

Ale, po pierwsze, czy weganizm oznacza przejście z trybu całkiem swojskie na tryb całkowicie obcy? Zastanówmy się przez chwilę. Nie będąc weganami jemy już przecież trochę rzeczy, które są roślinne i nie są to tylko owoce. Warto przyjrzeć się swojemu obecnemu menu i zobaczyć co roślinnego jemy i nam to smakuje – co już jest swojskie. Nie będąc weganami nosimy wiele ubrań, które są z włókien naturalnych lub syntetycznych. Te rzeczy będą nam nadal towarzyszyć. Nie ma więc dychotomii swojskie teraz tylko obce później. Co najwyżej zostawimy za sobą część swojskości, ale także część zabierzemy ze sobą. 

Smak jest kwestią gustu, ale też skojarzeń. Polska kuchnia jest skoncentrowana na produktach odzwierzęcych i one mają nieść główny smak i sytość. To jednak cecha tej kuchni, a nie brak możliwości po stronie kuchni roślinnej. Faktycznie, robienia smacznej i sycącej kuchni roślinnej trzeba się nauczyć, ale szczególnie dziś, przy tak dużej liczbie przepisów na internecie, warsztatów i wydanych książek na ten temat nie stanowi wielkiego wyzwania. Większość wegan, wbrew pozorom, stwierdza, że wachlarz wyborów kulinarnych nie zawęził się im, lecz poszerzył. I nie jest to hasło marketingowe. Po prostu często okazuje się, jak wielu produktów roślinnych wcześniej nie jedliśmy i jak mało potrafiliśmy zrobić nawet z najprostszych roślin, takich jak choćby fasola czy marchewka.

Z wygodą bywa różnie, ale z biegiem czasu jest coraz łatwiej – raz, że weganizm przestaje być dla nas czymś nowym i jest już po prostu zestawem trochę innych nawyków, - dwa, że rośnie dostępność gotowych produktów wegańskich w sklepach i dań w restauracjach. 

Purytańskie zadęcie
Mamy studiować skład każdego produktu? Chyba ze sklepu przed północą nie wyjdziemy. Co komu zaszkodziło jedno jajko czy trochę mleka do kawy? A jeśli znajdę się w szpitalu bez dostępu do diety wegańskiej? A jeśli będę biedna to mam boso chodzić i nie przyjąć darowanych mi skórzanych butów? Czy tu chodzi o zwierzęta, czy o jakąś wydumaną czystość? – dopytują niektórzy, niestety także propagatorzy rzekomo pragmatycznego podejścia

Tak się składa, że masowa eksploatacja zwierząt generuje olbrzymią ilość składników, które branża spożywcza (i nie tylko) wykorzystuje, bo są ogólnie dostępne i tanie. Dlatego możemy się natknąć na tłuszcz wieprzowy w niektórych pierogach z kapustą i grzybami, żelatynę w galaretce, sery krowie w pesto, jajka i masło w większości tradycyjnych wypieków. Faktycznie trzeba pooglądać etykiety, żeby ominąć takie niespodzianki. Jednak w miarę szybko opanowujemy tę kwestię, ogarniamy większość standardowo kupowanych produktów i z pewnością nie siedzimy z tego powodu dłużej w sklepie. 

Komu zaszkodziło jajko i trochę mleka? Odpowiednio – kurze i krowie. Patrząc na mały kawałek produktu trudno uwierzyć, że stoi za nim instrumentalne traktowanie i eksploatacja. Niemniej tak właśnie jest. Otrzeźwiającą lekturą są portale hodowców i rolników. Nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że na straconej pozycji są zwierzęta wepchnięte w sytuację, gdzie są traktowane jak maszyna do produkcji jajek czy mleka. Ich narodziny, życie i śmierć podlegają logice wydajności i opłacalności. Jeśli mamy problem z wyobrażeniem sobie tego, warto przywołać w pamięci tzw. pseudohodowle – suki traktowane jak maszyny rozpłodowe bez względu na ich zdrowie i życie traktowane są tak samo jak krowy i kury na "standardowych" fermach (dużych i małych). 

Sprzeciw wobec eksploatacji tych mniej widocznych zwierząt, jakimi są kury, krowy czy świnie, wymaga większego wysiłku, większej wyobraźni, ale nie jest bardziej purytański niż sprzeciw wobec instrumentalnego traktowania zwierząt domowych.

A jeśli znajdę się w trudnej sytuacji, w szpitalu, na bezludnej wyspie, w obozie dla uchodźców, w biedzie zależna od innych, to zrobię to, co będzie możliwe i wykonalne, nie muszę być bohaterką ani męczennicą. Tak radzili już pierwsi weganie w latach 40. XX wieku. Już wtedy weganizm był odpowiednio wrażliwą, racjonalną i rozsądną odpowiedzią na eksploatację zwierząt. Pamiętacie ich definicję weganizmu? 

____________________ 

Czytaj dalej:

  • Multum przepisów kuchni wegańskiej - Weganizm Spróbujesz (link)
  • Kwestia (wegańskiego) nawyku - blog Stowarzyszenia Empatia (link)
  • Dieta roślinna odpowiednia w każdym wieku - stanowisko największej na świecie organizacji dietetyków - amerykańskiej Academy of Nutrition and Dietetics (dawniej American Dietetic Association) (link)
  • Corey Lee Wrenn "The politics of the pure vegan myth" (link)
  • Raporty dotyczące środowiska i dotykające produkcji zwierzęcej - m.in. Livestock's Long Shadow (FAO, 2006), Assessing the Environmental Impacts of Consumption and Production. Priority Products and Materials (UNEP, 2010), Feeding a Thirsty World (Stockholm International Water Institute, SIWI, 2012)
  • Recenzja filmu "What the Health", w szczególności segmentu o zdrowiu, w którym autorzy nieźle odjechali obiecując cudowne właściwości diety roślinnej zamiast po prostu powiedzieć o jej całkiem fajnych walorach. Czyli jak NIE NALEŻY opowiadać o weganizmie. Recenzję napisała Virginia Messina - dietetyczka o wieloletnim stażu specjalizująca się w diecie roślinnej i autorka szeregu książek na ten temat (link)



poniedziałek, 23 lipca 2018

Szara strefa jaj i mleka, czyli dlaczego mam złe zdanie o wegetarianizmie

Od 1.01.2020 zapraszam na moją nową stronę Slowasawazne.pl

Zwierzętom potrzebny jest nasz weganizm, a ze strony organizacji działających na rzecz wszystkich zwierząt - konsekwentna promocja weganizmu. Mówiłam to wiele razy i zamierzam powtarzać. O które zwierzęta chodzi? O te gnębione, krzywdzone i zabijane w ramach legalnej, społecznie wciąż akceptowanej, masowej eksploatacji. Nie tylko na przemysłowych fermach, ale także w średnich i małych gospodarstwach. Nie tylko na mięso, ale także dla mleka, jaj, skór i wełny. To przede wszystkim. Bo skala właśnie tej eksploatacji jest największa. Bo odpowiedzialni nie są jacyś tam oni, ale my wszyscy, którzy często mówimy, że lubimy zwierzęta i równocześnie kupujemy mleko, sery, jaja, mięso, skórzane buty, wełniane płaszcze. Złym standardem jest to, że lubimy psy i koty, a o tych eksploatowanych myśleć nie chcemy i nie musimy. Odpowiedzialne są też organizacje zajmujące się tematem zwierząt, które nie przeciwdziałają temu złemu standardowi – organizacje promujące wyższość jednych zwierząt nad innymi, niewyrażające sprzeciwu wobec eksploatacji zwierząt, czy pozornie krytykujące eksploatację poprzez atakowanie arbitralnie wybranej formy eksploatacji. W tym artykule zajmę się właśnie kwestią wybiórczego atakowania eksploatacji zwierząt - promocją wegetarianizmu.

Nasza równoległa sympatia wobec niewielu i obojętność, często pogarda, wobec większości zwierząt nie bierze się znikąd. Nie wynika też ze szczególnych cech kotów i psów i kompletnego braku takich cech u zwierząt poddawanych eksploatacji. Jesteśmy po prostu tak wychowywani. Zidentyfikowany przez angielskiego psychologa Richarda Rydera szowinizm gatunkowy to kolejna forma wyuczonej dyskryminacji, tym razem nie międzyludzkiej, lecz skierowanej od ludzi do zwierząt. Kryterium pozwalającym na zignorowanie podstawowych potrzeb, naruszanie integralności cielesnej, zniewolenie i odbieranie życia staje się tu gatunek, a dokładniej fakt, że czujące i myślące istoty nie należą do naszego gatunku. To otwiera przyzwolenie na eksploatację, zaś fakt, że niektóre psy i koty, będą w tym układzie dobrze traktowane, trzeba uznać za wyjątek od bezwzględnej, szowinistycznej reguły. Zresztą trochę głębsza analiza pozwala dostrzec, że hodowle zwierząt domowych również za cel mają przede wszystkim zaspokojenie potrzeb i pragnień człowieka, nawet za cenę zdrowia zwierząt.

Wychowani w szowinizmie gatunkowym, od dzieciństwa zostajemy zatopieni w stylu życia opartym na eksploatacji zwierząt. Dostajemy do jedzenia mięso, nabiał i jaja, a do ubrania skórzane buty, wełniane swetry, itp. Wcale nie musimy chodzić do cyrku ze zwierzętami, ani nosić futrzanych kurtek, żeby zanurzenie w eksploatacji zwierząt było pełne. Do zabawy dostajemy głównie zabawki przedstawiające zwierzęta domowe i dzikie, najchętniej niezamieszkujące naszej strefy klimatycznej (egzotyczne!). O zwierzętach eksploatowanych są specjalne książeczki („indyk daje mięso, krowa daje mleko). Wychowanie w tym zakresie jest jak staranna architektura krajobrazu: nasze pole widzenia i nasze horyzonty myślowe w odniesieniu do zwierząt zostają precyzyjnie wyznaczone. Niemniej, choć nasza empatia i myślenie w tym względzie wyglądają po latach jak dobrze przystrzyżony żywopłot (podobny do żywopłotów naszych sąsiadów), to – tak jak  jak rośliny – nasza empatia i myślenie mogą zacząć odrastać i przyjmować takie kształty, jakie sami postanowimy im nadać. Gdybyśmy przyjmowali 1:1 to, w jaki sposób wychowali nas rodzice, wszyscy rodzice byliby zadowoleni, że dzieci są takie jakie „miały być”. Tak jednak nie jest, nasze poglądy są często różne od poglądów naszych rodziców, a sprzeciw wobec wielu form dyskryminacji międzyludzkiej staje się coraz mocniejszy. Zauważalne stają się też krytyczne głosy na temat szowinizmu gatunkowego. Trzeba jednak o tym dużo mówić, krytykować eksploatację zwierząt jako taką i wyraźnie formułować postulat weganizmu.

Jak to jest z tym weganizmem? Często bywa kłopot nawet z jego definicją. Dziś przeżywamy coś na kształt mody na kuchnię roślinną, szczególnie w wersji bezglutenowej, i weganizm najczęściej kojarzy się z dietą. Padają pytania „Czy weganizm jest zdrowy?”, „Czy można zbudować masę mięśniową na weganizmie?” Jednak redukowanie weganizmu do diety jest szkodliwym uproszczeniem.

Podanie definicji weganizmu wymaga zawsze mini wycieczki w przeszłość. Pierwsze Towarzystwo Wegańskie powstało w 1944 roku przeciwstawiając się pozycji Towarzystwa Wegetariańskiego, które nie zamierzało rezygnować z jajek i mleka. Założyciele nowej grupy zdali sobie sprawę, że krzywda dzieje się nie tylko zwierzętom zabijanym na mięso, lecz także zwierzętom wykorzystywanym na różne inne sposoby przez człowieka. W 1976 roku, kiedy Towarzystwo zostało zarejestrowane jako organizacja charytatywna, powstała definicja, którą The Vegan Society posługuje się do dziś:

"Weganizm to filozofia i sposób życia, który stara się wykluczyć - w stopniu w jakim jest to możliwe i wykonalne - wszystkie formy eksploatacji i okrucieństwa wobec zwierząt w związku z produkcją żywności, ubrań czy w jakimkolwiek innym celu; co za tym idzie weganizm promuje rozwój i wykorzystywanie alternatyw wolnych od składników odzwierzęcych i niezwiązanych ze zwierzętami, które są korzystne dla ludzi, zwierząt i środowiska."

Tak jak napisałam wcześniej, promocja wegetarianizmu to wybiórcze atakowanie eksploatacji zwierząt. Chów zwierząt na mięso jest tylko jedną z wielu form eksploatacji zwierząt. Nawet jeśli pozostaniemy w sferze produkcji żywności, to chów zwierząt na mleko wiąże się tak samo ze zniewoleniem zwierząt, naruszaniem ich integralności cielesnej,  szkodzeniem ich zdrowiu fizycznemu i psychicznemu i zabijaniem. Krowy "mleczne" podlegają selekcji hodowlanej, której celem jest duża i intensywna produkcja mleka, co wiąże się z bolesnymi zapaleniami wymion i chorymi stawami. Produkcja mleka wymaga zapładniania (najczęściej sztucznego), ciąży i porodu i odrywania maleńkich cieląt od matek, które chcą się nimi zajmować i karmić. Warunki w jakich krowy żyją, jedzenie jakie dostają, ilość ruchu lub bezruchu jaki przychodzi im w udziale - wszystko jest podporządkowane produkcji mleka. Wreszcie "zużyte" krowy (niezdolne do dalszego rozmnażania i porodów lub zwyczajnie nie wyrabiający mlecznej "normy") są odwożone do rzeźni. Krowy są traktowane tak, jakby były maszynami. Używane, zużywane, wyrzucane. W czym to jest lepsze od produkcji mięsa? Nie potrafię powiedzieć.



Taki sam schemat selekcji hodowlanej, wykorzystaniu organizmów i pozbawienia życia ma miejsce w produkcji jajek. Nie ma żadnego powodu, by traktować lżej produkcję mleka i jajek, ani by uważać, że promocja diety bezmięsnej to działanie na rzecz zwierząt, jeśli tak to co najwyżej na rzecz świń.

Niemniej, promocja wegetarianizmu trwa i trudno mi zrozumieć jakie stoją za nią przesłanki. Niewątpliwie łatwiej wyobrazić sobie związek między krzywdzeniem zwierząt a mięsem, niż między krzywdzeniem zwierząt a pysznym serkiem czy jajecznicą. O ile jednak jest to zrozumiałe na poziomie indywidualnej osoby, o tyle przestaje to być zrozumiałe, gdy organizacje i grupy regularnie podchwytują to skojarzenie i wałkują je na wiele sposobów utrwalając tym samym podział na niedobre mięso i domyślnie lub dosłownie „spoko” nabiał i jaja. Często wegetarianizm zostaje też doklejony do weganizmu, jakby to były równorzędne postawy wobec zwierząt. Żeby nie być gołosłowną przytoczę parę przykładów.

Towarzystwo Wegetariańskie, z którego w 1944 roku wyłoniło się Towarzystwo Wegańskie, do dziś w swoich przepisach kulinarnych pozostawiło nabiał i jajka najwyraźniej odwracając się od rzeczywistości, negując krzywdę zwierząt na fermach mlecznych i jajecznych. Na stronie Towarzystwa Wegetariańskiego, w zakładce "Animals", czytamy, że "współczucie wobec zwierząt jest jednym z głównych powodów, dla których ludzie przechodzą na wegetarianizm", po czym następuje zestawienie informacji dotyczących zwierząt hodowanych na mięso (listę rozpoczynają świnie). Brakuje informacji o zwierzętach eksploatowanych dla mleka i jajek. Pozostają w szarej strefie może dlatego, że gdyby z tej strefy wyszły to trzeba by aktualizować hasło o współczuciu i przyznać rację tym, którzy głośno mówili już w 1944 roku, że odpowiedzią na krzywdę zwierząt jest weganizm, nie wegetarianizm.

Międzynarodowa Unia Wegetariańska, która ustanowiła Światowy Dzień Wegetarianizmu w 1977 roku, też wstawia nabiał i jaja do tej szarej strefy, pisząc, że z jednej strony nie promuje żadnych produktów odzwierzęcych, ale z drugiej strony rozumie, że wielu wegetarian ujmuje nabiał, jaja czy miód w swojej diecie. Dlaczego pobłażliwie patrzy na nabiał i jaja (nad miodem można by się jeszcze zastanawiać, skoro nie pochodzi od kręgowców), podczas gdy dla mięsa jest zdecydowany szlaban? Unia dokonuje też momentami sklejenia wegetarianizmu z weganizmem: pisze „wegetarianizm/weganizm” lub „weg*anizm”. W części pytania/odpowiedzi czytamy: „Dlaczego wegetarianizm/weganizm?” - "Horror okrutnych praktyk nieodłącznie związanych z chowem zwierząt gospodarskich, drobiu i z fermami mlecznymi jest prawdopodobnie najbardziej powszechnym powodem przyjęcia "weg*anizmu ...". Że jak? Straszne praktyki na tych wszystkich fermach mają prowadzić do musowego rzucenia mięsa i dowolnego potraktowania mleka i jajek? Coś tu głęboko nie gra. Albo stosuje się tu podwójne standardy dla porównywalnych form eksploatacji, albo – po raz kolejny – podsuwam swój wniosek: spycha się do szarej strefy eksploatację na mleko i jaja, a więc także wszystkie śmietanki do kawy, pizze z serem, jajecznice, itp.

Fundacja Viva od wielu lat organizuje Tydzień Wegetarianizmu. Od dawna się zastanawiam, dlaczego nie zdecydowali się wreszcie promować weganizmu, szczególnie że pokazują od czasu do czasu na czym polega eksploatacja na nabiał i jajka, a ostatnio nawet ruszyli z antymleczną kampanią bilbordową. Głównym programem w ramach Tygodnia Wegetarianizmu jest „Zostań wege na 30 dni”. Podobno przepisy przesyłane uczestnikom są roślinne, ale opis tego programu brzmi tak:

Lubisz smak mięsa? Nie wyobrażasz sobie bez niego porządnego obiadu? Nie rozumiesz wegetarian, którzy świadomie rezygnują z mięsa? Uważasz ich dietę za ubogą, prowadzącą do niedoborów?
A może wręcz przeciwnie? Nie chcesz dłużej przyczyniać się do krzywdy zwierząt, ale przyzwyczajenie bierze górę i nie potrafisz zrezygnować z mięsa? Nie wiesz, jak powinna wyglądać zbilansowana, pełnowartościowa dieta wegetariańska? Nie jesteś pewien, jak się do tego zabrać? Niezależnie od tego, czy lubisz smak mięsa, czy chciałbyś je wyrzucić ze swojej diety „zostań wege na 30 dni”!

Czego ma się spodziewać przeciętny uczestnik jak nie diety, w której nie będzie mięsa? W jaki sposób miałby dojść do wniosku, że czekająca go próba 30 dni będzie próbą diety również bez nabiału i jaj? Czy nie jest to ewidentne skierowanie uwagi na mięso i całkowite pominięcie kwestii nabiału i jaj? A więc zepchnięcie ich do szarej strefy? Niby nie będzie ich w przepisach, ale zapowiedź wcale nie sugeruje, że ktoś miałby z nich rezygnować. Jeśli będzie chciał zostać „wege” na 30 dni lub wegetarianinem, nic nie stoi na przeszkodzie, by do proponowanych dań dorzucił sobie jajko, plaster sera żółtego czy dodał do zupy krowią śmietanę. W końcu to próba diety bezmięsnej. Z jednej strony promocja „diety bezmięsnej”, z drugiej menu bez mięsa, nabiału i jaj, ale bez wskazania użytkownikowi, że cokolwiek jest z tymi produktami nie tak. Zabawa w kotka i myszkę? Po co, dlaczego?

Podczas ostatniego Tygodnia Wegetarianizmu, w debacie „W jak Wybór” wzięli udział sami wegetarianie, a kiedy na koniec spotkania z widowni padło pytanie „to kiedy weganizm”, trzy osoby wypowiedziały się wymijająco, jedna przyznała, że kiedyś to nastąpi, a ostatnia stwierdziła, że wegetarianizm jest dla niej głównie zdrowym stylem życia. A więc W jak wegetarianizm. Wybór niejedzenia mięsa i bycia spoko z jedzeniem nabiału i jaj. Szara strefa trzyma się mocno.

Lektura postów i regulaminów grup typu „wegetarianie i weganie” pokazuje jak dobrze ma się akceptacja dla nabiału i jaj.

Fragment regulaminu grupy typu „wegetarianie i weganie”:

Grupa ta docelowo jest grupą zrzeszającą wegetarian oraz wegan, jeśli znajdzie się tutaj przepis na potrawę z jajkiem czy mlekiem nie jest to zachęta do obrażania autora czy zachęcania go do odrzucenia tych produktów. Wypowiedzi tego typu będą usuwane, a autor otrzyma wyciszenie stosowne do przewinienia, dwa wyciszenia.

Grupa tego typu nie tylko potwierdza, że jajka i mleko to produkty akceptowane, ale zakazuje wręcz krytykowania takich produktów, a więc – de facto – zakazuje promocji weganizmu! Co mogą w tej grupie robić weganie? Siedzieć cicho, przynajmniej w odniesieniu do eksploatacji zwierząt na jajka i mleko. Ta eksploatacja ma – zgodnie z regulaminem grupy – pozostać przezroczysta. Wspólnym mianownikiem jest tylko brak akceptacji dla mięsa. Tylko mięso jest niemile widzianym produktem.

Kolejny fragment regulaminu podobnej grupy:

Do grupy zapraszamy osoby o ugruntowanym poglądzie na kwestię prawa zwierząt pozaludzkich do życia, bądź osoby szczerze zainteresowane weg(etari)ańską filozofią,
(…)
Zabronione jest promowanie produktów zawierających mięso w jakikolwiek sposób, również w formie linków do artykułów zawierających takie treści (wyjątkiem są akcje mające na celu odfałszowanie zakłamanych kampanii promujących produkty odzwierzęce). Przepisy kulinarne również nie mogą zawierać mięsa w żadnej postaci.

Co to jest „weg(etari)ańska filozofia”? Czy to podejście, w którym nie należy jeść mięsa, ale można jeść nabiał i jaja udając, że nie mają one nic wspólnego z eksploatacją zwierząt? W jaki sposób członkowie grupy mają „ugruntowany pogląd na kwestię praw zwierząt”, czy to znowu jest rodzaj wybiórczego gruntowania albo wybiórczych praw zwierząt, np. świń i kurcząt hodowanych na mięso, ale już nie krów eksploatowanych dla mleka czy kur hodowanych dla jajek? Dlaczego jednoznacznie zabronione jest promowanie produktów zawierających mięso, ale już nie ma takiego zakazu dla innych produktów czy usług możliwych do uzyskania tylko w wyniku eksploatacji zwierząt?

Różne wydarzenia typu „wege” dają pełną akceptację dla eksploatacji zwierząt dla mleka i jaj:

Menu wydarzenia „niedzielne wege śniadanie” w restauracji:

Szakszuka
Chili sin carne
Pieczone pomidory z ziołami
Zapiekanka jajeczna z ziemniakami francuskimi i pieczarkami
Quesadilla z oliwkami i suszonymi pomidorami
Grzanki z jajkiem sadzonym i rukolą
Chrupiące boczniaki z sosem czosnkowym
Karmelizowane młode marchewki z kozim serem i orzechami włoskimi
Sałatka z jarmużu z batatem, selerem, miętą i quinoą
Miks sałat ze szparagami i groszkiem cukrowym
Pasty — jajeczna, buraczana, z batata i z pieczonego kalafiora
Hummus z sezamem

Wege Festiwal w Lublinie!:

Lokalne restauracje z całej Polski chcące pokazać Wam wegetariańskie oraz wegańskie smakołyki.
Super okazja by pysznie zjeść oraz przekonać się do wegetariańskich oraz wegańskich dań! :)

Powtórzę zatem: zwierzętom potrzebna jest konsekwentna promocja weganizmu. Nie opartego na arbitralnym wyborze wegetarianizmu, nie rozmytego znaczeniowo „wege”, nie postaw redukcjonistycznych pod tytułem „dziś zjedz jedno skrzydełko zamiast dwóch i pokaż, że zależy Ci na zwierzętach”.  

Zwierzęta zasługują na to, byśmy poświęcili czas na edukowanie siebie i innych o złu eksploatacji, która zmienia zwierzęta w przedmioty, surowiec, maszyny i narzędzia. Zwierzęta zasługują na to, byśmy krytycznie przyjrzeli się własnemu szowinizmowi gatunkowemu, który sprawia, że mamy do tej eksploatacji obojętny stosunek. Wybiórcze skupianie się na mięsie nie tylko w żaden sposób tego nie załatwia, ale zamazuje ludziom rzeczywistość.



Nawet jeśli przyjmiemy założenie, że nie jest łatwo z dnia na dzień odrzucić eksploatację zwierząt w szowinistycznym gatunkowo świecie, który domyślnie serwuje nam produkty eksploatacji zwierząt każdego dnia, to jasne przedstawienie gdzie leży problem pomoże nam bardziej niż wodzenie nas za nos. Człowiek, który zrozumie znaczenie weganizmu wybierze go znacznie szybciej, niż ten, komu regularnie wbijać się będzie do głowy, że to mięso jest problemem. Mając na celu weganizm, osoba taka szybciej sięgnie po mleka roślinne, zainteresuje się wyłącznie roślinnymi pastami, zamiast kanapkę z szynką zastąpić kanapką z krowim serem, szybciej dowie się o wegańskim majonezie (i jak go tanio zrobić) zamiast zajadać się sałatkami z majonezem jajecznym. Przykładów jest wiele.

Zwierzętom potrzebny jest nasz weganizm, wybierajmy go i promujmy.